SERAT WEDHATAMA
Bag-2
TEMBANG GAMBUH
48. Samengko ingsun tutur
Sembah catur supaya lumuntur
Dhihin: raga, cipta, jiwa, rasa, kaki
Ing kono lamun tinemu
Tandha nugrahaning manon
Kini aku menasehatkan
Empat sembah agar kau tiru
Pertama, raga, cipta, jiwa, rasa, anakku
Di situ bila terdapat
Tanda anugerah Tuhan
49. Sembah raga puniku
Pakartine wong amagang laku
Sesucine asarana saking warih
Kang wus lumrah limang wektu
Watak wantuning wewawaton
Sembah raga itu
Perbuatan orang yang sedang mempraktekkan
Bersuci dengan air
Yang biasa lima waktu
Merupakan watak aturan
50. Ing uni-uni durung
Sinarawung wulang kang sinerung
Lagi iki bangsa kas ngetokken anggit
Mintokken kawignyanipun
Sarengate elok-elok
Jaman dulu belum
Kenal dengan ajaran rahasia
Baru kini bangsa menunjukkan karyanya
Menunjukkan kemampuannya
Dengan cara yang aneh-aneh
51. Thithik kaya santri Dul
Gajeg kaya santri brai kidul
Saurute Pacitan pinggir pasisir
Ewon wong kang padha nggugu
Anggere guru nyalemong
Kadang-kadang seperti santri Dul
Tampaknya seperti santri daerah selatan
Menelusuri pantai Pacitan
Ribuan orang yang percaya
Aturan yang asal diucapkan
52. Kasusu arsa weruh
Cahyaning Hyang kinira yen karuh
Ngarep-arep kurub arsa den kurebi
Tan wruh kang mangkono iku
Akale kaliru enggon
Terburu-buru ingin tahu
Kenal dengan cahaya Tuhan
Mengharap cahaya untuk dihormati
Tak tahu yang demikian itu
Pandangannya salah tempat
53. Yen ta jaman rumuhun
Tata, titi tumrah-tumaruntun
Bangsa srengat tan winor lan laku batin
Dadi ora gawe bingung
Kang padha nembah Hyang Manon
Kalau jaman dahulu
Diatur sejak awal sampai usai
Syariat tak dicampur dengan ulah batin
Jadi tidak membingungkan
Bagi yang menyembah Tuhan
54. Lire sarengat iku
Kena uga ingaranan laku
Dhihin ajeg, kapindhone ataberi
Pakolehe putraningsun
Nyenyeger badan mrih kaot
Maksud syariat itu
Dapat juga disebut laku
Pertama tetap, kedua rajin
Hasilnya, anakku
Menyegarkan badan agar labih baik.
55. Wong seger badanipun
Otot daging kulit balung sungsum
Trumap ing rah mamarah antenging ati
Antenging ati nunungku
Agruwat ruweting batos
Orang yang segar badannya
Otot daging kulit tulang sumsum
Mempengaruhi darah menjadikan hati terang
Ketenangan hati menjadikan
Hilangnya keruwetan hati
56. Mangkono mungguh ingsun
Ananging ta sarehne asnapun
Beda-beda panduk panduming dumadi
Sayektine nora jumbuh
Tekad kang padha linakon
Bagitu menurut pendapatku
Tetapi berhubung berbeda-beda
Berbeda dengan nasib manusia
Sesungguhnya tidak sesuai
Dengan tekat yang dijalankan
57. Nanging ta paksa tutur
Rehning tuwa tuwase mung catur
Mbok lumuntur lantaraning reh utami
Sing sapa temen tinemu
Nugraha geming kaprabon
Tapi tekpasa menasehati
Karena sebagai tetua hanya dapat berkata
Siapa tahu dapat diwariskan sebagai kebaikan
Siapa yang rajin akan berhasil
Anugerah untuk kerajaan
58. Samengko sembah kalbu
Yen lumintu uga dadi laku
Laku agung kang kagungan Narapati
Patitis tetesing kawruh
Meruhi marang kang momong
Kini sembah kalbu
Jika mengalir juga menjadi laku
Laku baik seperti narapati
Tepat tumbuh ilmu ini
Tahu kepada yang mengasuhnya
59. Sucine tanpa banyu
Mung nyunyuda mring hardaning kalbu
Pambukane: tata, titi, ngati-ati
Atetep, taleten, atul
Tuladhan marang waspaos
Bersuci tanpa air
Hanya mengurangi nafsu hati
Diawali dengan tata, teliti dan berhati-hati
Tetap, tidak bosan, dan setia
Contoh untuk kewaspadaan
60. Mring jatining pandulu
Panduk ing ndon dadalan satuhu
Lamun lugu legutaning reh maligi
Lagehane tumalawung
Wenganing alam kinaot
Pada pandangan yang benar
Cara kerja di jalan yang baik
Bila lugas kepada kebiasaan yang khusus
Ciri yang jauh
Membuka alam yang lain
61. Yen wis kambah kadyeku
Sarat sareh saniskareng laku
Kalakone saka eneng, ening, eling
Ilanging rasa tumlawung
Kono adile Hyang Manon
Bila telah mencapai demikian
Saratnya sabar dalam segala hal
Terlaksana dari dalam, khidmad, dan ingat
Bila ras ajauh telah hilang
Di situ keadilan Tuhan
62. Gagare ngunggar kayun
Tan kayungyun mring ayuning kayun
Bangsa anggit yen ginigit nora dadi
Marma den awas, den emut
Mring pamuringing lelakon
Kegagalan acuh kepada kehendak
Tak tertarik pada keindahan cita-cita
Hal rekaan bila dirasa tidak jadi
Maka pahami dan ingatlah
Terhadap penghalang langkah
63. Samengko kang tinutur
Sembah katri kang sayekti katur
Mring Hyang Sukma sukmanen sa ari-ari
Arahen dipun kacakup
Sembah ing jiwa sutengong
Kini yang dibicarakan
Sembah ketiga yang akan disampaikan
Kepada Hyang Sukma yang menghidupi
Usahakan tercapai
Sembah dalam jiwa ini anakku
64. Sayekti luwih perlu
Ingaran kang tumrap bangsa batin
Kalakuan kang tumrap bangsaning batin
Sucine lan awas emut
Mring alame lama amot
Sebenarnya lebih penting
Disebut akhir perjalanan
Tindakan yang berkaitan dengan batin
Bersuci dengan awas dan ingat
Kepada alam yang maha luas
65. Ruktine ngangkah ngukut
Ngiket ngruket triloka kakukut
Jagad agung ginulung lan jagad cilik
Den kandel kumandel, kulup
Mring kelaping alam kono
Memelihara dengan menguasai
Mencakup, merangkul tiga dunia seluruhnya
Jagad agung digulung dengan jagad kecil
Pertebal keyakinanmu, anakku
Kepada keindahan alam ini
66. Keleme mawa limut
Kalamutan jroning alam kanyut
Sanyatane iku kanyatan kaki
Sajatine yen tan emut
Sayekti tan bisa awor
Tenggelam bersama kegelapan
Melalui tanda alam yg menghanyutkan
Sesungguhnya itu kenyataan, anakku
Sebenarnya bila tak disadari
Sesungguhnya tak dapat berbaur
67. Pamete saka luyut
Sarwa sareh saliring panganyut
Lamun yitna kayitnan kang miyatani
Tarlen mung pribadinipun
Kang katon tinonton kono
Sarana dari batas lahir batin
Serba sabar mengikuti irama menghanyutkan
Bila waspada, itu dapat diandalkan
Tak lain hanya pribadinya
Yang tampak terlihat di situ
68. Nging aywa salah surup
Kono ana sajatining urub
Yeku urub pangarep uriping budi
Sumirat-sirat narawung
Kadya kartika katonton
Tapi jangan salah mengerti
Di situ ada cahaya sejati
Yakni cahaya harapan hidup berbudi
Bercahaya dengan jelas
Bagai bintang nampaknya
69. Yeku wenganing kalbu
Kabukane kang wengku-winengku
Wewangkone wis kawengku neng sireki
Nging sira uga kawengku
Mring kang pindha kartika byor
Yakni terbukanya hati
Terbukanya yang kuasa-menguasai
Daerahnya telah kau kuasai kini
Tetapi kau juga dikuasai
Oleh yang bagai cahaya bintang
70. Samengko ingsun tutur
Santya sembah ingkang kaping catur
Sembah rasa karasa rosing dumadi
Dadine wis tanpa tuduh
Mung kalawan kasing batos
Kini aku berkata
Ganti sembah yang keempat
Sembah rasa terasa inti kehidupan
Terjadi tanpa petunjuk
Hanya dengan kekuatan batin
71. Kalamun durung lugu
Aja pisan wani ngaku-aku
Antuk siku kang mangkono iku kaki
Kena uga wenang muluk
Kalamun wus padha melok
Bila belum lugas
Jangan sekali-sekali berani mengaku-aku
Mendapat laknat yang demikian itu, anakku
Boleh juga berhak mengatakan
Bila telah sama-sama nampak
72. Meloke ujar iku
Yen wus ilang sumelanging kalbu
Amung kandel-kumandel ngandel mring takdir
Iku den awas den emut
Den memet yen arsa momot
Jelasnya perkataan itu
Bila telah hilang keraguan hati
Hanya tebal keberanian percaya takdir
Ikut ketahuilah, ingatlah
Telitihal agar menguasai seluruhnya
73. Pamoting ujar iku
Kudu santosa ing budi teguh
Sarta sabar tawakal legaweng ati
Trima lila ambek sadu
Weruh wekasing dumados
Muatan perkatan itu
Harus kuat pada sikap teguh
Serta sabar dan tawakal, ikhlaskanlah hati
Menerima, dan rela berbuat baik
Tahu akhir kejadian
74. Sabarang tindak-tanduk
Tumindake lan sakadaripun
Den ngaksama kasisipaning sasami
Sumimpanga ing laku dur
Ardaning budi kang ngrodon
Semua tingkah laku
Dilakukan sesuai kemampuan
Maafkanlah kesalahan orang lain
Janganlah berlaku jahat
Nafsu budi yang jelek
75. Dadya wruh: iya dudu
Yeku minangka pandaming kalbu
Ingkang mbuka ing kijabullah agaib
Sesengkeran kang sinerung
Dumunung telenging batos
Untuk memahami baik dan buruk
Yaitu merupakan pedoman hati
Yang membuka rintangan insan dan Tuhan
Yang dikuasai dan disembunyikan
Berada dalam relung batin
76. Rasaning urip iku
Krana momor pamoring sawujud
Wujudullah sumrambah ngalam sakalir
Lir manis kalawan madu
Endi arane ing kono
Rasa hidup itu
Karena menyatu dengan bentuk sewujud
Wujud Tuhan berada di seantero alam
Seperti manis dan madu
Mana nama itu sebenarnya
77. Endi manis ndi madu
Yen wis bisa muksmeng pasang semu
Pasamuwan ing Heb Ingkang Mahasuci
Kasikep ing tyas kacakup
Kasatmata lair batos
Mana manis mana madu
Bila telah dapat menghayati gambaran semu
Pengertian Tuhan Yang Mahasuci
Dicakup dan terkuasai di dalam hati
Tampak lahir batin
78. Ing batin tan kaliru
Kedhap kilap liniling ing kalbu
Kang minangka colok celaking Hyang Widhi
Widadaning budi sadu
Pandak-panduke liru nggon
Dalam batin tak keliru
Kilap cahaya dilihat kalbu
Yang merupakan obor mendekat Tuhan
Keselamatan budi berbuat baik
Serta perubahan-perubahan yang beralih
79. Nggonira mamrih tulus
Kalasitaning reh kang rinuruh
Nggonira mrih wiwah warananing gaib
Paran ta lamun tan weruh
Sasmita jatining endhog
Usahamu agar berhasil
Tercapainya hal yang dicari
Usahamu agar lepas dari penghalang gaib
Bila tidak tahu
Ibarat kenyataan telur
80. Putih lan kuningipun
Lamun arsa titah teka mangsul
Dene nora mantra-mantra yen ing lahir
Bisaa aliru wujud
Kadadeyane ing kono
Putih dan kuningnya
Bila akan menetas berbalik
Tak terduga bahwa kenyataannya
Dapatlah berganti rupa
Kejadiannya seperti itu
81. Istingarah tan metu
Lawan istingarah tan lumebu
Dene ing njro wekasane dadi anjawi
Rasakena kang tuwayuh
Aja kongsi kabasturon
Dapat dipastikan tak keluar
Dan tentu tidak masuk
Kenyataannya di dalam, akhirnya di luar
Rasakan dengan sebenar-benarnya
Jangan sampai telanjur tidak mengerti
82. Karana yen kabanjur
Kajantaka tumekeng saumur
Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi
Dadi wong ina tan weruh
Dheweke den anggep dhayoh.
Sebab bila telanjur
Akan kecewa selama-lamanya
Tak berguna bila meninggal dunia
Sebagai orang hina yang tak tahu
Dirinya dianggap tamu.
TEMBANG Kinanthi
83.Mangka kanthining tumuwuh
Salami mung awas eling
Eling lukitaning alam
Dadi wiryanbing dumadi
Supadi nir ing sangsaya
Yeku pangreksaning urip
Pada hal bekal orang hidup
Selamanya hanya awas dan ingat
Sadar kepada petunjuk di alam ini
Menjadi kekuatan hidp
Supaya lepas dari kesengsaraan
Yaitu cara merawat hidup
84. Marma den taberi kulup
Angulah lantiping ati
Rina wengi den anedya
Pandak-panduk ing pambudi
Mbengkas hardaning driya
Supadya dadya utami
Oleh karena itu, rajinlah anakku
Belajar menajamkan perasaan
Siang malam berusahalah
Berusahalah selalu
Menghancurkan nafsu indera
Supaya menjadi utama
85. Pangasahe sepi samun
Aywa esah ing salami
Samangsa wis kawistara
Lalandhepe mingis-mingis
Pasah wukir Reksamuka
Kekes srabedaning budi
Penajamannya di alam sepi
Jangan berhenti selamanya
Pada saat telah kelihatan
Tajamnya luar biasa
menghancurkan gunung reksamuka
Lenyaplah semua penghalang kebaikan
86. Dene awas tegesipun
Weruh waranane urip
Miwah wisesaning tunggal
Kang atunggil rina wengi
Kang mukita ing sakarsa
Gumelar ngalam sakalir
Sedangkan awas artinya
Tahu penghalang kehidupan
Dan penguasa tunggal
Yang selalu menyatu siang malam
Yang memenuhi segala keinginan
Terhampar di seluruh alam
87. Aywa sembrana ing kalbu
Wawasen wuwus sireki
Ing kono yekti karasa
Dudu ucape pribadi
Marma den sambadeng sedya
Wawasen praptaning uwis
Jangan gegabah dalam hati
Perhatikan ucapanmu itu
Di situ akan terasa
Bukan ucapanmu sendiri
Untuk itu persiapkan tekadmu
Perhatikan sampai usai
88. Simakna semanging kalbu
Den waspada ing pangeksi
Yeku dalaning kasidan
Sinuda saka sathithik
Pamothaning napsu-hawa
Linatiha mamrih titih
Hilangkan kebimbangan hati
Waspadalah terhadap pandangan
Yakni jalan kematian
Kurangilah demi sedikit
Gejolak nafsu angkara
Latihlah agar sempurna
89. Aywa mamatuh nalutuh
Tanpa tuwas tanpa kasil
Kasalibuk ing sabeda
Marma dipun ngati-ati
Urip keh rencananira
Sambekala lan kaliling
Jangan suka berbuat jelek
Tanpa guna tanpa hasil
Terjerat olah aral
Oleh karena itu berhati-hatilah
Hidup banyak gangguan
Godaan harus diperhatikan
90. Upamane wong lumaku
Marga gawat den liwati
Lamun kurang ing pangarah
Sayekti karendhet ing ri
Apese kasandhung padhas
Babak-bundhas anemahi
Misalnya orang berjalan
Jalan yang berbahaya dilaluinya
Jika kurang berhati-hati
Akhirnya tertusuk duri
Naasnya terantuk batu
Babak belur akhirnya
91. Lumrah bae yen kadyeku
Atetamba yen wis bucik
Duwea kawruh sabodhang
Yen tan martani ing kapti
Dadi kawruhe kinarya
Ngupaya kasil lan melik
Biasa saja yang demikian itu
Berobat bila telah luka
Walau berpengetahuan segudang
Bila tak memahami niatnya
Jadi pengetahuan yang buruk
Mencari penghasilan dan pamrih
92. Meloke yen arsa muluk
Muluk ujare lir wali
Wola-wali nora nyata
Anggepe pandhita luwih
Kaluwihane tan ana
Kabeh tandha-tandha sepi
Kelihatan bila akan berbicara
Berkata, ucapannya bagai wali
Berulang-ulang tidak nyata
Menganggap diri pendeta hebat
Kelebihannya tidak ada
Semuanya tidak terbukti
93. Kawruhe mung ana wuwus
Wuwuse gumaib-gaib
Kasliring thithik tan kena
Mancereng alise gathik
Apa pandhita antiga
Kang mangkono iku kaki
Pengetahuannya hanya dalam kata-kata
Bicaranya digaib-gaibkan
Disela sedikitpun tak mau
Membelalak alisnya menyatu
Apakah itu pendeta gadungan
Yang demikian itu, anakku
94. Mangka ta kang aran laku
Lakune ngelmu sejati
Tan dahwen pati openan
Tan panasten nora jail
Tan njuringi ing kaardan
Amung eneng mamrih ening
Pada hal yang disebut laku
Syarat ilmu yang sejati
Tidak iri dan dengaki
Tidak panas hati, tidak jahil
Tak mendorong pada nafsu
Hanya diam agar khidmat
95. Kaunang ing budi luhur
Bangkit ajur ajer kaki
Yen mangkono bakal cikal
Thukul wijining utami
Nadyan bener kawruhira
Yen ana kang nyulayani
Kemashuran sifat yang baik
Pandai bergaul dengan siapa saja, anakku
Bila demikain akan tumbuh
Muncul benih yang baik
Meski benar pengetahuanmu
Bila ada yang menentang
96. Tur kang nyulayani iku
Wus wruh yen kawruhe nempil
Nanging laire angalah
Katingala angemori
Mung ngenaki tyasing liyan
Aywa esak, aywa serik.
Dan yang menentang itu
Telah tahu bila ilmunya bukan milik sendiri
Tetapi di luar tampak mengalah
Agar nampak menyatu
Hanya menyenangkan hati orang lain
Jangan sakit hati, jangan benci
97. Yen ilapating wahyu
Yen yuwana ing salami
Marga wimbubing nugraha
Saking Heb Kang Mahasuci
Cinancang pucuking cipta
Nora ucul-ucul kaki
Bila demikian syarat wahyu
Bila selamat untuk selamanya
Jalan menambah anugerah
Dari Tuhan yang Mahasuci
Diikat di ujung cita-cita
Tidak akan kunjung lepas, anakku
98. Mangkono ingkang tinamtu
Tanpa nugrahaning Widhi
Marma ta kulup den bisa
Mbusuki ujaring janma
Pakoleh lair batine
Iyeku budi premati
Demikian yang ditentukan
Mendapat anugerah Tuhan
Oleh karena itu anakku, agar bisa
Pura-pura bodoh atas pembicaraan orang
Hasil lahir batin
Yakni sifat yang baik
99. Pantes tinulad tinurut
Laladane mrih utami
Utama kembanging mulya
Kamulyaning jiwa dhiri
Ora kena yen ta ngeplekana
Lir leluhur nguni-uni
Pantas dicontoh dan diturut
Cara mencapai keutamaan
Keutamaan dasar kemuliaan
Kemuliaan jiwa raga
Tidak akan sama persis
Seperti leluhur jaman dahulu
100. Ananging ta kudu-kudu
Sakadarira pribadi
Aywa tinggal tutuladhan
Lamun tan mangkono kaki
Yekti tuna ing tumitah
Poma estokena kaki.
Tetapi harus diusahakan
Sebatas kemampuan diri
Jangan meninggalkan contoh-contoh
Jika tidak demikian, anakku
Sungguh merugi hidup ini
Maka perhatikanlah anakku
Bag-2
TEMBANG GAMBUH
48. Samengko ingsun tutur
Sembah catur supaya lumuntur
Dhihin: raga, cipta, jiwa, rasa, kaki
Ing kono lamun tinemu
Tandha nugrahaning manon
Kini aku menasehatkan
Empat sembah agar kau tiru
Pertama, raga, cipta, jiwa, rasa, anakku
Di situ bila terdapat
Tanda anugerah Tuhan
49. Sembah raga puniku
Pakartine wong amagang laku
Sesucine asarana saking warih
Kang wus lumrah limang wektu
Watak wantuning wewawaton
Sembah raga itu
Perbuatan orang yang sedang mempraktekkan
Bersuci dengan air
Yang biasa lima waktu
Merupakan watak aturan
50. Ing uni-uni durung
Sinarawung wulang kang sinerung
Lagi iki bangsa kas ngetokken anggit
Mintokken kawignyanipun
Sarengate elok-elok
Jaman dulu belum
Kenal dengan ajaran rahasia
Baru kini bangsa menunjukkan karyanya
Menunjukkan kemampuannya
Dengan cara yang aneh-aneh
51. Thithik kaya santri Dul
Gajeg kaya santri brai kidul
Saurute Pacitan pinggir pasisir
Ewon wong kang padha nggugu
Anggere guru nyalemong
Kadang-kadang seperti santri Dul
Tampaknya seperti santri daerah selatan
Menelusuri pantai Pacitan
Ribuan orang yang percaya
Aturan yang asal diucapkan
52. Kasusu arsa weruh
Cahyaning Hyang kinira yen karuh
Ngarep-arep kurub arsa den kurebi
Tan wruh kang mangkono iku
Akale kaliru enggon
Terburu-buru ingin tahu
Kenal dengan cahaya Tuhan
Mengharap cahaya untuk dihormati
Tak tahu yang demikian itu
Pandangannya salah tempat
53. Yen ta jaman rumuhun
Tata, titi tumrah-tumaruntun
Bangsa srengat tan winor lan laku batin
Dadi ora gawe bingung
Kang padha nembah Hyang Manon
Kalau jaman dahulu
Diatur sejak awal sampai usai
Syariat tak dicampur dengan ulah batin
Jadi tidak membingungkan
Bagi yang menyembah Tuhan
54. Lire sarengat iku
Kena uga ingaranan laku
Dhihin ajeg, kapindhone ataberi
Pakolehe putraningsun
Nyenyeger badan mrih kaot
Maksud syariat itu
Dapat juga disebut laku
Pertama tetap, kedua rajin
Hasilnya, anakku
Menyegarkan badan agar labih baik.
55. Wong seger badanipun
Otot daging kulit balung sungsum
Trumap ing rah mamarah antenging ati
Antenging ati nunungku
Agruwat ruweting batos
Orang yang segar badannya
Otot daging kulit tulang sumsum
Mempengaruhi darah menjadikan hati terang
Ketenangan hati menjadikan
Hilangnya keruwetan hati
56. Mangkono mungguh ingsun
Ananging ta sarehne asnapun
Beda-beda panduk panduming dumadi
Sayektine nora jumbuh
Tekad kang padha linakon
Bagitu menurut pendapatku
Tetapi berhubung berbeda-beda
Berbeda dengan nasib manusia
Sesungguhnya tidak sesuai
Dengan tekat yang dijalankan
57. Nanging ta paksa tutur
Rehning tuwa tuwase mung catur
Mbok lumuntur lantaraning reh utami
Sing sapa temen tinemu
Nugraha geming kaprabon
Tapi tekpasa menasehati
Karena sebagai tetua hanya dapat berkata
Siapa tahu dapat diwariskan sebagai kebaikan
Siapa yang rajin akan berhasil
Anugerah untuk kerajaan
58. Samengko sembah kalbu
Yen lumintu uga dadi laku
Laku agung kang kagungan Narapati
Patitis tetesing kawruh
Meruhi marang kang momong
Kini sembah kalbu
Jika mengalir juga menjadi laku
Laku baik seperti narapati
Tepat tumbuh ilmu ini
Tahu kepada yang mengasuhnya
59. Sucine tanpa banyu
Mung nyunyuda mring hardaning kalbu
Pambukane: tata, titi, ngati-ati
Atetep, taleten, atul
Tuladhan marang waspaos
Bersuci tanpa air
Hanya mengurangi nafsu hati
Diawali dengan tata, teliti dan berhati-hati
Tetap, tidak bosan, dan setia
Contoh untuk kewaspadaan
60. Mring jatining pandulu
Panduk ing ndon dadalan satuhu
Lamun lugu legutaning reh maligi
Lagehane tumalawung
Wenganing alam kinaot
Pada pandangan yang benar
Cara kerja di jalan yang baik
Bila lugas kepada kebiasaan yang khusus
Ciri yang jauh
Membuka alam yang lain
61. Yen wis kambah kadyeku
Sarat sareh saniskareng laku
Kalakone saka eneng, ening, eling
Ilanging rasa tumlawung
Kono adile Hyang Manon
Bila telah mencapai demikian
Saratnya sabar dalam segala hal
Terlaksana dari dalam, khidmad, dan ingat
Bila ras ajauh telah hilang
Di situ keadilan Tuhan
62. Gagare ngunggar kayun
Tan kayungyun mring ayuning kayun
Bangsa anggit yen ginigit nora dadi
Marma den awas, den emut
Mring pamuringing lelakon
Kegagalan acuh kepada kehendak
Tak tertarik pada keindahan cita-cita
Hal rekaan bila dirasa tidak jadi
Maka pahami dan ingatlah
Terhadap penghalang langkah
63. Samengko kang tinutur
Sembah katri kang sayekti katur
Mring Hyang Sukma sukmanen sa ari-ari
Arahen dipun kacakup
Sembah ing jiwa sutengong
Kini yang dibicarakan
Sembah ketiga yang akan disampaikan
Kepada Hyang Sukma yang menghidupi
Usahakan tercapai
Sembah dalam jiwa ini anakku
64. Sayekti luwih perlu
Ingaran kang tumrap bangsa batin
Kalakuan kang tumrap bangsaning batin
Sucine lan awas emut
Mring alame lama amot
Sebenarnya lebih penting
Disebut akhir perjalanan
Tindakan yang berkaitan dengan batin
Bersuci dengan awas dan ingat
Kepada alam yang maha luas
65. Ruktine ngangkah ngukut
Ngiket ngruket triloka kakukut
Jagad agung ginulung lan jagad cilik
Den kandel kumandel, kulup
Mring kelaping alam kono
Memelihara dengan menguasai
Mencakup, merangkul tiga dunia seluruhnya
Jagad agung digulung dengan jagad kecil
Pertebal keyakinanmu, anakku
Kepada keindahan alam ini
66. Keleme mawa limut
Kalamutan jroning alam kanyut
Sanyatane iku kanyatan kaki
Sajatine yen tan emut
Sayekti tan bisa awor
Tenggelam bersama kegelapan
Melalui tanda alam yg menghanyutkan
Sesungguhnya itu kenyataan, anakku
Sebenarnya bila tak disadari
Sesungguhnya tak dapat berbaur
67. Pamete saka luyut
Sarwa sareh saliring panganyut
Lamun yitna kayitnan kang miyatani
Tarlen mung pribadinipun
Kang katon tinonton kono
Sarana dari batas lahir batin
Serba sabar mengikuti irama menghanyutkan
Bila waspada, itu dapat diandalkan
Tak lain hanya pribadinya
Yang tampak terlihat di situ
68. Nging aywa salah surup
Kono ana sajatining urub
Yeku urub pangarep uriping budi
Sumirat-sirat narawung
Kadya kartika katonton
Tapi jangan salah mengerti
Di situ ada cahaya sejati
Yakni cahaya harapan hidup berbudi
Bercahaya dengan jelas
Bagai bintang nampaknya
69. Yeku wenganing kalbu
Kabukane kang wengku-winengku
Wewangkone wis kawengku neng sireki
Nging sira uga kawengku
Mring kang pindha kartika byor
Yakni terbukanya hati
Terbukanya yang kuasa-menguasai
Daerahnya telah kau kuasai kini
Tetapi kau juga dikuasai
Oleh yang bagai cahaya bintang
70. Samengko ingsun tutur
Santya sembah ingkang kaping catur
Sembah rasa karasa rosing dumadi
Dadine wis tanpa tuduh
Mung kalawan kasing batos
Kini aku berkata
Ganti sembah yang keempat
Sembah rasa terasa inti kehidupan
Terjadi tanpa petunjuk
Hanya dengan kekuatan batin
71. Kalamun durung lugu
Aja pisan wani ngaku-aku
Antuk siku kang mangkono iku kaki
Kena uga wenang muluk
Kalamun wus padha melok
Bila belum lugas
Jangan sekali-sekali berani mengaku-aku
Mendapat laknat yang demikian itu, anakku
Boleh juga berhak mengatakan
Bila telah sama-sama nampak
72. Meloke ujar iku
Yen wus ilang sumelanging kalbu
Amung kandel-kumandel ngandel mring takdir
Iku den awas den emut
Den memet yen arsa momot
Jelasnya perkataan itu
Bila telah hilang keraguan hati
Hanya tebal keberanian percaya takdir
Ikut ketahuilah, ingatlah
Telitihal agar menguasai seluruhnya
73. Pamoting ujar iku
Kudu santosa ing budi teguh
Sarta sabar tawakal legaweng ati
Trima lila ambek sadu
Weruh wekasing dumados
Muatan perkatan itu
Harus kuat pada sikap teguh
Serta sabar dan tawakal, ikhlaskanlah hati
Menerima, dan rela berbuat baik
Tahu akhir kejadian
74. Sabarang tindak-tanduk
Tumindake lan sakadaripun
Den ngaksama kasisipaning sasami
Sumimpanga ing laku dur
Ardaning budi kang ngrodon
Semua tingkah laku
Dilakukan sesuai kemampuan
Maafkanlah kesalahan orang lain
Janganlah berlaku jahat
Nafsu budi yang jelek
75. Dadya wruh: iya dudu
Yeku minangka pandaming kalbu
Ingkang mbuka ing kijabullah agaib
Sesengkeran kang sinerung
Dumunung telenging batos
Untuk memahami baik dan buruk
Yaitu merupakan pedoman hati
Yang membuka rintangan insan dan Tuhan
Yang dikuasai dan disembunyikan
Berada dalam relung batin
76. Rasaning urip iku
Krana momor pamoring sawujud
Wujudullah sumrambah ngalam sakalir
Lir manis kalawan madu
Endi arane ing kono
Rasa hidup itu
Karena menyatu dengan bentuk sewujud
Wujud Tuhan berada di seantero alam
Seperti manis dan madu
Mana nama itu sebenarnya
77. Endi manis ndi madu
Yen wis bisa muksmeng pasang semu
Pasamuwan ing Heb Ingkang Mahasuci
Kasikep ing tyas kacakup
Kasatmata lair batos
Mana manis mana madu
Bila telah dapat menghayati gambaran semu
Pengertian Tuhan Yang Mahasuci
Dicakup dan terkuasai di dalam hati
Tampak lahir batin
78. Ing batin tan kaliru
Kedhap kilap liniling ing kalbu
Kang minangka colok celaking Hyang Widhi
Widadaning budi sadu
Pandak-panduke liru nggon
Dalam batin tak keliru
Kilap cahaya dilihat kalbu
Yang merupakan obor mendekat Tuhan
Keselamatan budi berbuat baik
Serta perubahan-perubahan yang beralih
79. Nggonira mamrih tulus
Kalasitaning reh kang rinuruh
Nggonira mrih wiwah warananing gaib
Paran ta lamun tan weruh
Sasmita jatining endhog
Usahamu agar berhasil
Tercapainya hal yang dicari
Usahamu agar lepas dari penghalang gaib
Bila tidak tahu
Ibarat kenyataan telur
80. Putih lan kuningipun
Lamun arsa titah teka mangsul
Dene nora mantra-mantra yen ing lahir
Bisaa aliru wujud
Kadadeyane ing kono
Putih dan kuningnya
Bila akan menetas berbalik
Tak terduga bahwa kenyataannya
Dapatlah berganti rupa
Kejadiannya seperti itu
81. Istingarah tan metu
Lawan istingarah tan lumebu
Dene ing njro wekasane dadi anjawi
Rasakena kang tuwayuh
Aja kongsi kabasturon
Dapat dipastikan tak keluar
Dan tentu tidak masuk
Kenyataannya di dalam, akhirnya di luar
Rasakan dengan sebenar-benarnya
Jangan sampai telanjur tidak mengerti
82. Karana yen kabanjur
Kajantaka tumekeng saumur
Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi
Dadi wong ina tan weruh
Dheweke den anggep dhayoh.
Sebab bila telanjur
Akan kecewa selama-lamanya
Tak berguna bila meninggal dunia
Sebagai orang hina yang tak tahu
Dirinya dianggap tamu.
TEMBANG Kinanthi
83.Mangka kanthining tumuwuh
Salami mung awas eling
Eling lukitaning alam
Dadi wiryanbing dumadi
Supadi nir ing sangsaya
Yeku pangreksaning urip
Pada hal bekal orang hidup
Selamanya hanya awas dan ingat
Sadar kepada petunjuk di alam ini
Menjadi kekuatan hidp
Supaya lepas dari kesengsaraan
Yaitu cara merawat hidup
84. Marma den taberi kulup
Angulah lantiping ati
Rina wengi den anedya
Pandak-panduk ing pambudi
Mbengkas hardaning driya
Supadya dadya utami
Oleh karena itu, rajinlah anakku
Belajar menajamkan perasaan
Siang malam berusahalah
Berusahalah selalu
Menghancurkan nafsu indera
Supaya menjadi utama
85. Pangasahe sepi samun
Aywa esah ing salami
Samangsa wis kawistara
Lalandhepe mingis-mingis
Pasah wukir Reksamuka
Kekes srabedaning budi
Penajamannya di alam sepi
Jangan berhenti selamanya
Pada saat telah kelihatan
Tajamnya luar biasa
menghancurkan gunung reksamuka
Lenyaplah semua penghalang kebaikan
86. Dene awas tegesipun
Weruh waranane urip
Miwah wisesaning tunggal
Kang atunggil rina wengi
Kang mukita ing sakarsa
Gumelar ngalam sakalir
Sedangkan awas artinya
Tahu penghalang kehidupan
Dan penguasa tunggal
Yang selalu menyatu siang malam
Yang memenuhi segala keinginan
Terhampar di seluruh alam
87. Aywa sembrana ing kalbu
Wawasen wuwus sireki
Ing kono yekti karasa
Dudu ucape pribadi
Marma den sambadeng sedya
Wawasen praptaning uwis
Jangan gegabah dalam hati
Perhatikan ucapanmu itu
Di situ akan terasa
Bukan ucapanmu sendiri
Untuk itu persiapkan tekadmu
Perhatikan sampai usai
88. Simakna semanging kalbu
Den waspada ing pangeksi
Yeku dalaning kasidan
Sinuda saka sathithik
Pamothaning napsu-hawa
Linatiha mamrih titih
Hilangkan kebimbangan hati
Waspadalah terhadap pandangan
Yakni jalan kematian
Kurangilah demi sedikit
Gejolak nafsu angkara
Latihlah agar sempurna
89. Aywa mamatuh nalutuh
Tanpa tuwas tanpa kasil
Kasalibuk ing sabeda
Marma dipun ngati-ati
Urip keh rencananira
Sambekala lan kaliling
Jangan suka berbuat jelek
Tanpa guna tanpa hasil
Terjerat olah aral
Oleh karena itu berhati-hatilah
Hidup banyak gangguan
Godaan harus diperhatikan
90. Upamane wong lumaku
Marga gawat den liwati
Lamun kurang ing pangarah
Sayekti karendhet ing ri
Apese kasandhung padhas
Babak-bundhas anemahi
Misalnya orang berjalan
Jalan yang berbahaya dilaluinya
Jika kurang berhati-hati
Akhirnya tertusuk duri
Naasnya terantuk batu
Babak belur akhirnya
91. Lumrah bae yen kadyeku
Atetamba yen wis bucik
Duwea kawruh sabodhang
Yen tan martani ing kapti
Dadi kawruhe kinarya
Ngupaya kasil lan melik
Biasa saja yang demikian itu
Berobat bila telah luka
Walau berpengetahuan segudang
Bila tak memahami niatnya
Jadi pengetahuan yang buruk
Mencari penghasilan dan pamrih
92. Meloke yen arsa muluk
Muluk ujare lir wali
Wola-wali nora nyata
Anggepe pandhita luwih
Kaluwihane tan ana
Kabeh tandha-tandha sepi
Kelihatan bila akan berbicara
Berkata, ucapannya bagai wali
Berulang-ulang tidak nyata
Menganggap diri pendeta hebat
Kelebihannya tidak ada
Semuanya tidak terbukti
93. Kawruhe mung ana wuwus
Wuwuse gumaib-gaib
Kasliring thithik tan kena
Mancereng alise gathik
Apa pandhita antiga
Kang mangkono iku kaki
Pengetahuannya hanya dalam kata-kata
Bicaranya digaib-gaibkan
Disela sedikitpun tak mau
Membelalak alisnya menyatu
Apakah itu pendeta gadungan
Yang demikian itu, anakku
94. Mangka ta kang aran laku
Lakune ngelmu sejati
Tan dahwen pati openan
Tan panasten nora jail
Tan njuringi ing kaardan
Amung eneng mamrih ening
Pada hal yang disebut laku
Syarat ilmu yang sejati
Tidak iri dan dengaki
Tidak panas hati, tidak jahil
Tak mendorong pada nafsu
Hanya diam agar khidmat
95. Kaunang ing budi luhur
Bangkit ajur ajer kaki
Yen mangkono bakal cikal
Thukul wijining utami
Nadyan bener kawruhira
Yen ana kang nyulayani
Kemashuran sifat yang baik
Pandai bergaul dengan siapa saja, anakku
Bila demikain akan tumbuh
Muncul benih yang baik
Meski benar pengetahuanmu
Bila ada yang menentang
96. Tur kang nyulayani iku
Wus wruh yen kawruhe nempil
Nanging laire angalah
Katingala angemori
Mung ngenaki tyasing liyan
Aywa esak, aywa serik.
Dan yang menentang itu
Telah tahu bila ilmunya bukan milik sendiri
Tetapi di luar tampak mengalah
Agar nampak menyatu
Hanya menyenangkan hati orang lain
Jangan sakit hati, jangan benci
97. Yen ilapating wahyu
Yen yuwana ing salami
Marga wimbubing nugraha
Saking Heb Kang Mahasuci
Cinancang pucuking cipta
Nora ucul-ucul kaki
Bila demikian syarat wahyu
Bila selamat untuk selamanya
Jalan menambah anugerah
Dari Tuhan yang Mahasuci
Diikat di ujung cita-cita
Tidak akan kunjung lepas, anakku
98. Mangkono ingkang tinamtu
Tanpa nugrahaning Widhi
Marma ta kulup den bisa
Mbusuki ujaring janma
Pakoleh lair batine
Iyeku budi premati
Demikian yang ditentukan
Mendapat anugerah Tuhan
Oleh karena itu anakku, agar bisa
Pura-pura bodoh atas pembicaraan orang
Hasil lahir batin
Yakni sifat yang baik
99. Pantes tinulad tinurut
Laladane mrih utami
Utama kembanging mulya
Kamulyaning jiwa dhiri
Ora kena yen ta ngeplekana
Lir leluhur nguni-uni
Pantas dicontoh dan diturut
Cara mencapai keutamaan
Keutamaan dasar kemuliaan
Kemuliaan jiwa raga
Tidak akan sama persis
Seperti leluhur jaman dahulu
100. Ananging ta kudu-kudu
Sakadarira pribadi
Aywa tinggal tutuladhan
Lamun tan mangkono kaki
Yekti tuna ing tumitah
Poma estokena kaki.
Tetapi harus diusahakan
Sebatas kemampuan diri
Jangan meninggalkan contoh-contoh
Jika tidak demikian, anakku
Sungguh merugi hidup ini
Maka perhatikanlah anakku
0 komentar:
Posting Komentar