SERAT WEDHATAMA
Bagian-1
TEMBANG PANGKUR
1. Mingkar mingkuring angkara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta
Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap ing tanah Jawa
Agama ageming aji
Menghindarkan diri dari angkara
Bila akan mendidik putra
Dikemas dalam keindahan syair
Dihias agar tampak indah
Agar tujuan ilmu luhur ini tercapai Kenyataannya, di tanah Jawa Agama dianut raja
2. Jinejer neng Wedhatama
Mrih tan kemba kembenganing pambudi
Mangka nadyan tuwa pikun
Yen tan mikani rasa
Yekti sepi asepa lir sepah samun
Samangsane pasamuan
Gonyak-ganyuk nglelingsemi
Diuraikan dalam Wedhatama
Agar tidak mengendurkan budi daya
Pada hal meski tua renta
Bila tak memahami perasaan
Sama sekali tak berguna
Misalnya dalam pertemuan
Canggung memalukan
3. Nggugu karsane priyangga
Nora nganggo paparah lamun angling
Lumuh ingaran balilu
Uger guru aleman
Nanging janma ingkang wus waspadeng semu
Sinamun ing samudana
Sesadon ingadu manis
Menuruti keinginan pribadi
Bila berbicara tanpa dipikir lebih dahulu
Tak mau disebut bodoh
Asal dipuji dan disanjung
Tetapi manusia telah paham akan pertanda
Yang ditutupi dengan kepura-puraan
Ditampilkan dengan manis
4. Si pengung ora nglegewa
Sangsayarda denira cacariwis
Ngandhar-andhar angendhukur
Kandhane nora kaprah
Saya elok alangka longkanganipun
Si wasis waskitha ngalah
Ngalingi marang si pingging
Si bodoh tidak menyadari
Bicaranya semakin menjadi-jadi
Melantur-lantur semakin jauh
Ucapannya tidak masuk akal
Semakin aneh dan jauh dari kenyataan
Si pandai dan waspada mengalah
Menutupi kekurangan si bodoh
5. Mangkono ngelmu kang nyata
Sanyatane mung weh reseping ati
Bungah ingaran cubluk
Sukeng tyas yen den ina
Nora kaya si punggung anggung gumunggung
Agungan sadina-dina
Aja mangkono wong urip
Begitulah ilmu yang nyata
Sesungguhnya hanya memberi kesejukan
Bangga dikatakan bodoh Senang hatinya bila dihina
Tidak seperti si bodoh yang besar kepala
Minta dipuji setiap hari
Orang hidup jangan begitulah
6. Uripe sapisan rusak
Nora mulur nalare ting saluwir
Kadi ta guwa kang sirung
Sinerang ing maruta
Gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung
Pindha padhane si mudha
Prandene paksa kumaki
Hidupnya semakin rusak
Nalarnya tidak berkembang dan compang-camping
Seperti gua yang gelap
Diterpa angin badai
Menggeram, mengaung, gemuruh
Sama siperti si muda
Meski begitu ia tetap sombong
7. Kikisane mung sapala
Palayune ngendelken yayah-wibi
Bangkit tur bangsaning luhur
Lah iya ingkang rama
Balik sira sasrawungan bae durung
Mring atining tata krama
Nggon-anggon agama suci
Kemampuannya sangat kecil
Geraknya bergantung kepada ayah-ibu
Terpandang dan luhur. I
tu kan orang tuanya
Sedangkan kamu belum mengenal
Artinya sopan-santun
Yang merupakan ajaran agama
8. Socane jiwangganira
Jer katara lamun pocapan pasthi
Lumuh asor kudu unggul
Sumengah sosongaran
Yen mangkono kena ingaran katungkul
Karem ing reh kaprawiran
Nora enak iku kaki
Sifat-sifat dirimu Tampak dalam tutur-bicara
Tak mau mengalah, harus selalu menang
Congkak penuh kesombongan
Sikap seperti itu salah
Gila kemenangan Itu tak baik, anakku
9. Kekerane ngelmu karang
Kakarangan saking bangsaning gaib
Iku boreh paminipun
Tan rumasuk ing jasad
Amung aneng sajabaning daging kulup
Yen kapengkok pancabaya
Ubayane mbalenjani
Yang termasuk ilmu takhayul
Pesona yang berasal dari hal-hal gaib
Ibarat bedak Tidak meresap ke dalam tubuh
Hanya ada berada di luar daging, anakku
Jika tertimpa mara bahaya
Pasti akan mengingkari
10. Marma ing sabisa-bisa
Bebasane muriha tyas basuki
Puruhita kang patut
Lan traping angganira
Ana uga angger-ugering keprabun
Abon-aboning panembah
Kang kambah ing siyang ratri
Maka sedapat mungkin Usahakan berhati baik
Mengabdilah dengan baik
Sesuai dengan kemampuanmu
Juga tata-cara kenegaraan
Tata-cara berbakti
Yang berlaku sepanjang waktu
11. Iku kaki takokena
Marang para sarjana kang martapi
Mring tapaking tepa tulus
Kawawa nahen hawa
Wruhanira mungguh sanyataning ngelmu
Tan mesthi neng janma wredha
Tuwin muda sudra kaki
Bertanyalah anakku
Kepada para pendeta yang bertirakat
Kepada segala teladan yang baik
Mampu menahan hawa nafsu
Pengetahuanmu akan kenyataan ilmu
Tidak hanya terhadap orang tua-tua
Dan orang muda dan hina anakkku
12. Sapantuk wahyuning Allah
Gya dumilah mangulah ngelmu bangkit
Bangkit mikat reh mangukut
Kukutaning jiwangga
Yen mangkono kena sinebut wong sepuh
Liring sepuh sepi hawa
Awas roroning atunggal
Barangsiapa mendapat wahyu
Tuhan Akan cepat menguasai ilmu
Bangkit merebut kekuasaan
Atas kesempurnaan dirinya
Bila demikian, ia dapat disebut orang tua
Artinya sepi dari kemurkaan
Memahami dwi-tunggal
13. Tan samar pamoring sukma
Sinukmaya winahya ing ngasepi
Sinimpen telenging kalbu
Pambukaning warana
Tarlen saking liyep layaping ngaluyup
Pindha pesating supena
Sumusiping rasa jati
Tidak bingung kepada perpaduan sukma
Diresapkan dan dihayati di kala sepi
Disimpan di dalam hati
Pembuka tirai itu Tak lain antara sadar dan tidak
Bagai kilasan mimpi
Menyusupnya rasa sejati
14. Sajatine kang mangkana
Wus kakenan nugrahaning Hyang Widhi
Bali alaming asuwung
Tan karem karameyan
Ingkang sipat wisesa-winisesa wus
Mulih mula-mulanira
Mulane wong anom sami.
Sesungguhnya yang demikian itu
Telah mendapat anugerah Tuhan
Kembali ke alam kosong
Tak suka pada keramaian
Yang bersifat kuasa-menguasai
Telah memilih kembali ke asal
Demikianlah, anak muda
TEMBANG SINOM
15. Nuladha laku utama
Tumrape wong tanah Jawi
Wong agung ing Ngeksiganda
Panembahan Senopati
Kapati amarsudi
Sudane hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amamangun karyenak tyasing sasama
Contohlah tingkah laku yang terbaik
Untuk kalangan orang di tanah Jawa
Orang mulia dari Mataram Panembahan Senapati
Beliau sangat tekun Mengurangi hawa dan nafsu
Dengan jalan bertapabrata
Di siang dan malam hari
Membangun kebahagian hati sesama
16. Samangsane pasamuwan
Mamangun marta martani
Sinambi ing saben mangsa
Kala-kalaning ngasepi
Lelana teka-teki
Nggayuh geyonganing kayun
Kayungyun eninging tyas
Sanityasa pinrihatin
Pungguh panggah cegah dhahar lawan guling
Di setiap pertemuan
Menciptakan kebahagiaan merata
Sambil di setiap saat
Waktu-waktu yang sepi
Berkelana sambil bertapa
Demi mencapai cita-cita
Terpendam di lubuk hati Selalu berprihatin
Berpegang teguh mencegah makan dan tidur
17. Saben mendra saking wisma
Lelana laladan sepi
Ngisep sepuhing supana
Mrih pana pranaweng kapti
Tis-tising tyas marsudi
Mardawaning budya tulus
Mesu reh kasudarman
Neng tepining jalanidhi
Sruning brata kataman wahyu dyatmika
Setiap pergi meninggalkan istana
Pergi ke tempat sepi
Menyerap berbagai ilmu keutamaan
Agar paham dan jelas yang dituju
Maksud hati mencapai
Kehalusan budi yang tulus
Mempelajari ilmu tua
Di tepi samudera
Dari ketekunannya didapat wahyu yang baik
18. Wikan wengkoning samodra
Kederan wus den ideri
Kinemat kamot ing driya
Rinegem sagegem dadi
Dumadya angratoni
Neng Kangjeng Ratu Kidul
Ndedel ngayun nggegana
Umara marek maripih
Sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda
Paham tepi samudera
Seluruhnya telah dikitari
Disimpan dalam pikiran
Digenggam sekali genggam
Menguasai Kanjeng Ratu Selatan
Terbang tinggi ke angkasa
Datang dengan mengendap-endap
Kalah wibawa dengan yang Mulia Dari Mataram
19. Dahat denira aminta
Supeket pangkat kanthi
Jroning alam palimunan
Ing paseban saben sepi
Sumanggem anyanggemi
Ing karsa kang wus tinamtu
Pamrihe mung aminta
Supangate teki-teki
Nora ketang teken janggut suku jaja
Dia minta dengan sangat
Agar akrab dan dijadikan pengikut
Dalam alam gaib
Pada waktu berkelana di alam sepi
Siap menyanggupi Kehendak yang telah dimaksud
Bermaksud meminta
Restu dari pertapa
Meski harus sampai merayap (merangkak)
20. Prajanjine abipraya
Saturun-turune wuri
Mangkono trahing awirya
Yen amasah mesu budi
Dumadya glis dumugi
Iya ing sakarsanipun
Wong Agung Ngeksiganda
Nugrahane prapteng mangkin
Trah tumerah darahe padha wibawa
PerJanjian bertujuan baik
Untuk anak cucu di kemudian hari Demikian keturunan raja
Bila mencari ilmu kesempurnaan
Akhirnya akan segera tercapai
Apa yang diinginkan
Yang Mulia dari Mataram
Anugerahnya segera tiba Semua keturunannya berpangkat tinggi
21. Ambawani tanah Jawa
Kang padha jemuneng aji
Satriya dibya sumbaga
Tan liyan trahing Senopati
Pan iku pantes ugi
Tinulad labetanipun
Ing sakuwasanira
Enake lan jaman mangkin
Sayektine tan bisa ngepleki kuna
Menguasai tanah Jawa
Semua menjadi raja
Kstaria pandai dan tampan
Tak lain keturunan Senapati
Itulah pantas pula
Dicontoh perjuangannya
Sesuai kemampuannya
Kebahagiaan di masa depan
Sesungguhnya tak dapat meniru jaman kuna
22. Lowung kalamun tinimbang
Ngaurip tanpa prihatin
Nanging ta ing jaman mangkya
Pra mudha kang den karema
Manulad nelad nabi
Nayakengrat gusti rasul
Anggung ginawa umbag
Saben seba mampir masjid
Ngajab-ajab mukjijat tibaning drajat
Itu lebih baik daripada Hidup tanpa prihatin
Namun di jaman kini
Yang disukai anak muda
Meniru-niru nabi
Utusan Tuhan adalah rasul
Selalu disombongkan
Setiap menghadap, singgah ke masjid
Mengharap mukjizat kejatuhan derajat
23. Anggung anggubel sarengat
Saringane tan den weruhi
Dalil dalaning ijemak
Kiyase nora mikani
Katungkul nungkul sami
Bengkrakan neng masjid agung
Kalamun maca kutbah
Lelagone dhandanggendhis
Swara arum ngumandhang cengkok palaran
Selalu mempelajari syariat
Intinya tak diketahui
Dalil jalan ijmak
Tidak paham akan kias
Mereka hanya terlena
Berbondong-bondong ke masjid agung
Ketika membaca kutbah Lagunya dandanggula
Suara indah mengumandangkan palaran
24. Lamun sira paksa nulad
Tuladhane Kangjeng Nabi
O, ngger kadohan panjangkah
Wateke tan beteh kaki
Rehne ta sira Jawi
Sathithhik bae wus cukup
Aja guru aleman
Nelad kas ngepleki pekih
Lamun pengkuh pangangkah yekti karamat
Andaikan kamu harus meniru
Teladan kanjeng nabi
O, anakku terlalu jauh langkahmu
Kiranya tak tahan, anakku
Karena kamu orang Jawa
Sedikit saja sudah cukup
Jangan suka disanjung
Berhasrat meniru fikih
Jika kuat cita-citamu tentu mendapat rahmat
25. Nanging enak ngupa boga
Rehne ta tinitah langip
Apa ta suwiteng nata
Tani tanapi agrami
Mangkono mungguh mami
Padune wong dahat cubluk
Durung wruh cara Arab
Jawaku bae tan ngenting
Parendene paripeksa mulang putra
Tapi enak mencari nafkah
Karena ditakdirkan sebagai makhluk lemah
Apakah mengabdi raja
Bertani dan berdagang
Begitu menurut hematku
Karena aku orang bodoh
Belum paham bahasa Arab
Bahasa Jawaku saja belum memadai
Tetapi memaksa diri mengajari anak
26. Saking duk maksih taruna
Sadhela wus anglakoni
Aberag marang agama
Maguru anggering kaji
Sawadine tyas mami
Banget wedine ing besuk
Pranata ngakir jaman
Tan tutug kaselak ngabdi
Nora kober sembayang gya tinimbalan
Sejak masih muda
Walau sebentar telah mengalami
Mempelajari agama
Berguru menurut aturan haji
Sebenarnya rahasia hatiku
Sangat takut kelak kemudian
Aturan di akhir jaman
Belum sampai mengabdikan diri
Tak sempat sembayang telah dipanggil
27. Marang ingkang asung pangan
Yen kasuwen den dukani
Abubrah bawur tyas ingwang
Lir kiyamat saben hari
Bot Allah apa Gusti
Tambuh-tambuh solah ingsun
Lawas-lawas anggraita
Rehne ta suta priyayi
Yen meminta dadi kaum temah nistha
Kepada yang memberi makan
Bila terlalu lama dimurkai
Kacau-balau hatiku
Bagaikan kiamat setiap hari
Berat Tuhan ataukah Raja
Ragu-ragu tindakanku
Lama-lama terpikirkan
Karena anak bangsawan
Bila ingin menjadi juru doa tak mungkin
28. Tuwin ketib suragama
Pan ingsun nora winaris
Angur baya ngantepana
Pranatan wajibing urip
Lampahan angluluri
Aluraning pra luluhur
Kuna kumunanira
Kongsi tumekeng samangkin
Kikisane tan liyan amung ngupa boga
Dan bila menjadi khotib
Aku tidak mewarisinya
Lebih baik sungguh sungguh
mengikuti aturan wajib bagi orang hidup
Menjalankan jejak leluhur
Alurnya para leluhur
Jaman dahulu
Sampai sekarang ini
Tidak lain hanya mencari nafkah
29. Bonggan kang tan mrelokena
Mungguh ugering ngaurip
Uripe lan tri prakara
Wirya, arta, tri winasis
Kalamun kongsi sepi
Saka wilangan tetelu
Telas tilasing janma
Aji godhong jati aking
Temah papa papariman ngulandara
Salahnya sendiri yang tak peduli
Akan aturan hidup
Hidup berlandasan tiga perkara
Luhur, harta dan pandai
Bila sampa tidak memiliki
Dari bilangan tiga itu Habislah arti manusianya
Lebih berharga daun jati yang kering
Akhirnya sengsaranya seperti pengemis Sengsara mengembara
30. Kang wus waspada ing patrap
Mangayut ayat winasis
Wasana wosing jiwangga
Melok tanpa aling-aling
Kang ngalingi kaliling
Wenganing rasa tumlawung
Kekese saliring jaman
Angelangut tanpa tepi
Yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma
Yang telah waspada terhadap tingkah
Menghayati aturan bijak
Akhirnya inti kehidupan
Tampak nyata tanpa tirai
Yang menutupi tersingkap
Terbukanya rasa yang jauh
Tampak seluruh masa
Jauh tanpa batas
Disebut bertapa atas tapak Hyang Sukma
31. Mangkono janma utama
Tuman tumanem ing sepi
Ing saben dina rikala mangsa
Mnangsah amamasuh budi
Lahire den tetepi
Ing reh kasatriyanipun
Susila anoraga
Wignya met tyasing sasami
Yeku aran wong barek berag agama
Begitulan manusia utama
Suka berpendam alam kesepian
Dalam setiap saat masa
Mengasah dan membersihkan budi Memenuhi keadaannya
Sebagai manusia kesatria
Sopan dan ramah tamah
Pandai mengambil hati sesama
Yaitu disebut orang mahir bidang agama
32. Ing jaman mengko pan ora
Arahe para taruni
Yen antuk tuduh kang nyata
Nora pisan den lakoni
Banjur njujurken kapti
Kakekne arsa winuruk
Ngandelken gurumitra
Pandhitane praja sidik
Tur wus manggon pamucunge mring makripat
Pada jaman kini tidak demikian
Arah gerak para muda
Bila mendapat petunjuk nyata
Tidak pernah dijalankan
Kemudian menruut kemauannya sendiri
Kakeknya akan diajari
Mengandalkan kawan guru
Pendeta negara yang pandai
Telah tinggal dan sampai pada makrifat
TEMBANG POCUNG
33. Ngelmu iku
Kalakone kanthi laku
Lekase lawan kas
Tegese kas nyantosani
Setya budya pangekese dur angkara
Ilmu adalah
Dijalankan dengan perbuatan
Dimulai dengan kemauan
Kemauan adalah penguat
Budi setia penghancur kemurkaan
34. Angkara gung
Neng angga aggung gumulung
Gegolonganira
Triloka lekere kongsi
Yen den umbar ambabar dadi rubeda
Angkara yang besar
Dalam tubuh selalu menggelora
Golngannya
Sampai menguasai tiga dunia
Bila dibiarkan berkembang menjadi bahaya
35. Beda lamun
Kang wus sengsem reh ngasamun
Semune ngaksama
Sasamane bangsa sisip
Sarwa sareh saking mardi martatama
Lain bila
Yang telah tertarik pada aturan jiwa
Suka selalu memaafkan
Sesama orang yang salah
Serba sabar karena berusaha bersikap baik
36. Taman limut
Durgameng tyas kang weh limput
Karem ing karamat
Karana karoban ing sih
Sihing sukma ngrebda sahardi gengira
Tak berpenghalang
Hati jahat yang akan memberi kegelapan
Suka akan hormat
Karena tertutup oleh cinta kasih
Cinta kasih berkembang sebesar gunung
37. Yeku patut
Tinulad-tulad tinurut
Sapituduhira
Aja kaya jaman mangkin
Keh pra mudha mundhi diri lapal makna
Yaitu patut
Dicontoh-contoh diturut
Semua petunjuknya
Jangan seperti jaman kini
Banyak muda-mudi sombongkan rapal makna
38. Durung pecus
Kesusu kaselak besus
Amaknani rapal
Kaya sayid weton mesir
Pendak-pendhak mangendhak gunaning janma
Belum mampu
Terburu ingin lekas pandai
Mengartikan rapal
Bagai sayid dari Mesir
Sering meremehkan kemampuan orang lain.
39. Kang kadyeku
Kalebu wong ngaku-aku
Akale alangka
Elok jawane den mohi
Paksa ngangkah langkah met kawruh ing Mekah
Yang seperti itu
Termasuk orang yang mengaku-aku
Pikirannya tidak masuk akal
Aneh tak mengakui ke-jawaannya
Memaksa ingin mencari ilmu ke Mekah
40. Nora weruh
Rosing rasa kang rinuruh
Lumeketing angga
Anggere padha marsudi
Kana-kene kaanane nora beda
Tidak tahu
Inti sesuatu yang dicari
Yang melekat di badan
Asal semua mau berusaha
Sana-sini tak berbeda keadaannya
41. Uger lugu
Den ta mrih pralebdeng kalbu
Yen kabul kabuka
Ing drajad kajating urip
Kaya kang wus winahyeng sekar Srinata
Asal lugas
Dalam minat mingkatkan hati
Bila terkabul terbuka
Dalam derajat cita-cita hidup
Seperti telah diwahyukan dalam syair sinom
42. Basa ngelmu
Mupakate lan panemu
Pasahe lan tapa
Yen satriya tanah Jawi
Kuna-kuna kang ginilut tri-prakara
Yang disebut ilmu
Mufakat dengan mendapat
Mempan dengan bertapa
Bila kesatria tanah Jawa
Sejak dahulu yang dipelajari tiga hal
43. Lila lamun
Kelangan nora gegetun
Trima yen kataman
Sakserik sameng dumadi
Tri legawa nalangsa srah ing Bathara
Rela bila
Kehilangan tidak menyesal
Menerima bila tertimpa
Kedengkian dari orang lain
Ketiga, iklas berserah diri kepada Tuhan
44. Bathara Gung
Inguger 'graning jajantung
Jenek Hyang Wisesa
Saka pasemeden suci
Nora kaya si mudha mudhar angkara
Dewa yang agung
Ditempatkan di dalam hati
Betah Hyang Wisesa
Tempat peristirahatan suci
Tidak seperti si muda yang menyebar kemurkaan
45. Nora uwus
Kareme anguwus-uwus
Uwose tan ana
Mung janjine muring-muring
Kaya buta buteng betah nganiaya
Tidak kunjung berhenti
Suka mencaci-maki
Isinya tidak ada
Hanya asal marah-marah
Bagai raksasa yang suka menganiaya
46. Sakeh luput
Ing angga tansah linimput
Linimpat ing sabda
Narka lan ana udani
Lumuh ala ardane ginawe gada
Semua kesalahan
Dalam diri selalu ditutupi
Ditutupi dengan kata-kata
Mengira tak ada yang tahu
Bila dihina kemarahannya dijadikan senjata
47. Durung punjul
Ing kawruh kaselak jukul
Kaseselan hawa
Cepet kapepetan pamrih
Tangeh nedya anggambuh mring Hyang Wisesa
Belum pandai
Dalam ilmu terburu lebih
Dijejali hawa nafsu
Penuh ditutupi pamrih
Tak mungkin mendekat Hyang Wisesa.
Bagian-1
TEMBANG PANGKUR
1. Mingkar mingkuring angkara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta
Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap ing tanah Jawa
Agama ageming aji
Menghindarkan diri dari angkara
Bila akan mendidik putra
Dikemas dalam keindahan syair
Dihias agar tampak indah
Agar tujuan ilmu luhur ini tercapai Kenyataannya, di tanah Jawa Agama dianut raja
2. Jinejer neng Wedhatama
Mrih tan kemba kembenganing pambudi
Mangka nadyan tuwa pikun
Yen tan mikani rasa
Yekti sepi asepa lir sepah samun
Samangsane pasamuan
Gonyak-ganyuk nglelingsemi
Diuraikan dalam Wedhatama
Agar tidak mengendurkan budi daya
Pada hal meski tua renta
Bila tak memahami perasaan
Sama sekali tak berguna
Misalnya dalam pertemuan
Canggung memalukan
3. Nggugu karsane priyangga
Nora nganggo paparah lamun angling
Lumuh ingaran balilu
Uger guru aleman
Nanging janma ingkang wus waspadeng semu
Sinamun ing samudana
Sesadon ingadu manis
Menuruti keinginan pribadi
Bila berbicara tanpa dipikir lebih dahulu
Tak mau disebut bodoh
Asal dipuji dan disanjung
Tetapi manusia telah paham akan pertanda
Yang ditutupi dengan kepura-puraan
Ditampilkan dengan manis
4. Si pengung ora nglegewa
Sangsayarda denira cacariwis
Ngandhar-andhar angendhukur
Kandhane nora kaprah
Saya elok alangka longkanganipun
Si wasis waskitha ngalah
Ngalingi marang si pingging
Si bodoh tidak menyadari
Bicaranya semakin menjadi-jadi
Melantur-lantur semakin jauh
Ucapannya tidak masuk akal
Semakin aneh dan jauh dari kenyataan
Si pandai dan waspada mengalah
Menutupi kekurangan si bodoh
5. Mangkono ngelmu kang nyata
Sanyatane mung weh reseping ati
Bungah ingaran cubluk
Sukeng tyas yen den ina
Nora kaya si punggung anggung gumunggung
Agungan sadina-dina
Aja mangkono wong urip
Begitulah ilmu yang nyata
Sesungguhnya hanya memberi kesejukan
Bangga dikatakan bodoh Senang hatinya bila dihina
Tidak seperti si bodoh yang besar kepala
Minta dipuji setiap hari
Orang hidup jangan begitulah
6. Uripe sapisan rusak
Nora mulur nalare ting saluwir
Kadi ta guwa kang sirung
Sinerang ing maruta
Gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung
Pindha padhane si mudha
Prandene paksa kumaki
Hidupnya semakin rusak
Nalarnya tidak berkembang dan compang-camping
Seperti gua yang gelap
Diterpa angin badai
Menggeram, mengaung, gemuruh
Sama siperti si muda
Meski begitu ia tetap sombong
7. Kikisane mung sapala
Palayune ngendelken yayah-wibi
Bangkit tur bangsaning luhur
Lah iya ingkang rama
Balik sira sasrawungan bae durung
Mring atining tata krama
Nggon-anggon agama suci
Kemampuannya sangat kecil
Geraknya bergantung kepada ayah-ibu
Terpandang dan luhur. I
tu kan orang tuanya
Sedangkan kamu belum mengenal
Artinya sopan-santun
Yang merupakan ajaran agama
8. Socane jiwangganira
Jer katara lamun pocapan pasthi
Lumuh asor kudu unggul
Sumengah sosongaran
Yen mangkono kena ingaran katungkul
Karem ing reh kaprawiran
Nora enak iku kaki
Sifat-sifat dirimu Tampak dalam tutur-bicara
Tak mau mengalah, harus selalu menang
Congkak penuh kesombongan
Sikap seperti itu salah
Gila kemenangan Itu tak baik, anakku
9. Kekerane ngelmu karang
Kakarangan saking bangsaning gaib
Iku boreh paminipun
Tan rumasuk ing jasad
Amung aneng sajabaning daging kulup
Yen kapengkok pancabaya
Ubayane mbalenjani
Yang termasuk ilmu takhayul
Pesona yang berasal dari hal-hal gaib
Ibarat bedak Tidak meresap ke dalam tubuh
Hanya ada berada di luar daging, anakku
Jika tertimpa mara bahaya
Pasti akan mengingkari
10. Marma ing sabisa-bisa
Bebasane muriha tyas basuki
Puruhita kang patut
Lan traping angganira
Ana uga angger-ugering keprabun
Abon-aboning panembah
Kang kambah ing siyang ratri
Maka sedapat mungkin Usahakan berhati baik
Mengabdilah dengan baik
Sesuai dengan kemampuanmu
Juga tata-cara kenegaraan
Tata-cara berbakti
Yang berlaku sepanjang waktu
11. Iku kaki takokena
Marang para sarjana kang martapi
Mring tapaking tepa tulus
Kawawa nahen hawa
Wruhanira mungguh sanyataning ngelmu
Tan mesthi neng janma wredha
Tuwin muda sudra kaki
Bertanyalah anakku
Kepada para pendeta yang bertirakat
Kepada segala teladan yang baik
Mampu menahan hawa nafsu
Pengetahuanmu akan kenyataan ilmu
Tidak hanya terhadap orang tua-tua
Dan orang muda dan hina anakkku
12. Sapantuk wahyuning Allah
Gya dumilah mangulah ngelmu bangkit
Bangkit mikat reh mangukut
Kukutaning jiwangga
Yen mangkono kena sinebut wong sepuh
Liring sepuh sepi hawa
Awas roroning atunggal
Barangsiapa mendapat wahyu
Tuhan Akan cepat menguasai ilmu
Bangkit merebut kekuasaan
Atas kesempurnaan dirinya
Bila demikian, ia dapat disebut orang tua
Artinya sepi dari kemurkaan
Memahami dwi-tunggal
13. Tan samar pamoring sukma
Sinukmaya winahya ing ngasepi
Sinimpen telenging kalbu
Pambukaning warana
Tarlen saking liyep layaping ngaluyup
Pindha pesating supena
Sumusiping rasa jati
Tidak bingung kepada perpaduan sukma
Diresapkan dan dihayati di kala sepi
Disimpan di dalam hati
Pembuka tirai itu Tak lain antara sadar dan tidak
Bagai kilasan mimpi
Menyusupnya rasa sejati
14. Sajatine kang mangkana
Wus kakenan nugrahaning Hyang Widhi
Bali alaming asuwung
Tan karem karameyan
Ingkang sipat wisesa-winisesa wus
Mulih mula-mulanira
Mulane wong anom sami.
Sesungguhnya yang demikian itu
Telah mendapat anugerah Tuhan
Kembali ke alam kosong
Tak suka pada keramaian
Yang bersifat kuasa-menguasai
Telah memilih kembali ke asal
Demikianlah, anak muda
TEMBANG SINOM
15. Nuladha laku utama
Tumrape wong tanah Jawi
Wong agung ing Ngeksiganda
Panembahan Senopati
Kapati amarsudi
Sudane hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amamangun karyenak tyasing sasama
Contohlah tingkah laku yang terbaik
Untuk kalangan orang di tanah Jawa
Orang mulia dari Mataram Panembahan Senapati
Beliau sangat tekun Mengurangi hawa dan nafsu
Dengan jalan bertapabrata
Di siang dan malam hari
Membangun kebahagian hati sesama
16. Samangsane pasamuwan
Mamangun marta martani
Sinambi ing saben mangsa
Kala-kalaning ngasepi
Lelana teka-teki
Nggayuh geyonganing kayun
Kayungyun eninging tyas
Sanityasa pinrihatin
Pungguh panggah cegah dhahar lawan guling
Di setiap pertemuan
Menciptakan kebahagiaan merata
Sambil di setiap saat
Waktu-waktu yang sepi
Berkelana sambil bertapa
Demi mencapai cita-cita
Terpendam di lubuk hati Selalu berprihatin
Berpegang teguh mencegah makan dan tidur
17. Saben mendra saking wisma
Lelana laladan sepi
Ngisep sepuhing supana
Mrih pana pranaweng kapti
Tis-tising tyas marsudi
Mardawaning budya tulus
Mesu reh kasudarman
Neng tepining jalanidhi
Sruning brata kataman wahyu dyatmika
Setiap pergi meninggalkan istana
Pergi ke tempat sepi
Menyerap berbagai ilmu keutamaan
Agar paham dan jelas yang dituju
Maksud hati mencapai
Kehalusan budi yang tulus
Mempelajari ilmu tua
Di tepi samudera
Dari ketekunannya didapat wahyu yang baik
18. Wikan wengkoning samodra
Kederan wus den ideri
Kinemat kamot ing driya
Rinegem sagegem dadi
Dumadya angratoni
Neng Kangjeng Ratu Kidul
Ndedel ngayun nggegana
Umara marek maripih
Sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda
Paham tepi samudera
Seluruhnya telah dikitari
Disimpan dalam pikiran
Digenggam sekali genggam
Menguasai Kanjeng Ratu Selatan
Terbang tinggi ke angkasa
Datang dengan mengendap-endap
Kalah wibawa dengan yang Mulia Dari Mataram
19. Dahat denira aminta
Supeket pangkat kanthi
Jroning alam palimunan
Ing paseban saben sepi
Sumanggem anyanggemi
Ing karsa kang wus tinamtu
Pamrihe mung aminta
Supangate teki-teki
Nora ketang teken janggut suku jaja
Dia minta dengan sangat
Agar akrab dan dijadikan pengikut
Dalam alam gaib
Pada waktu berkelana di alam sepi
Siap menyanggupi Kehendak yang telah dimaksud
Bermaksud meminta
Restu dari pertapa
Meski harus sampai merayap (merangkak)
20. Prajanjine abipraya
Saturun-turune wuri
Mangkono trahing awirya
Yen amasah mesu budi
Dumadya glis dumugi
Iya ing sakarsanipun
Wong Agung Ngeksiganda
Nugrahane prapteng mangkin
Trah tumerah darahe padha wibawa
PerJanjian bertujuan baik
Untuk anak cucu di kemudian hari Demikian keturunan raja
Bila mencari ilmu kesempurnaan
Akhirnya akan segera tercapai
Apa yang diinginkan
Yang Mulia dari Mataram
Anugerahnya segera tiba Semua keturunannya berpangkat tinggi
21. Ambawani tanah Jawa
Kang padha jemuneng aji
Satriya dibya sumbaga
Tan liyan trahing Senopati
Pan iku pantes ugi
Tinulad labetanipun
Ing sakuwasanira
Enake lan jaman mangkin
Sayektine tan bisa ngepleki kuna
Menguasai tanah Jawa
Semua menjadi raja
Kstaria pandai dan tampan
Tak lain keturunan Senapati
Itulah pantas pula
Dicontoh perjuangannya
Sesuai kemampuannya
Kebahagiaan di masa depan
Sesungguhnya tak dapat meniru jaman kuna
22. Lowung kalamun tinimbang
Ngaurip tanpa prihatin
Nanging ta ing jaman mangkya
Pra mudha kang den karema
Manulad nelad nabi
Nayakengrat gusti rasul
Anggung ginawa umbag
Saben seba mampir masjid
Ngajab-ajab mukjijat tibaning drajat
Itu lebih baik daripada Hidup tanpa prihatin
Namun di jaman kini
Yang disukai anak muda
Meniru-niru nabi
Utusan Tuhan adalah rasul
Selalu disombongkan
Setiap menghadap, singgah ke masjid
Mengharap mukjizat kejatuhan derajat
23. Anggung anggubel sarengat
Saringane tan den weruhi
Dalil dalaning ijemak
Kiyase nora mikani
Katungkul nungkul sami
Bengkrakan neng masjid agung
Kalamun maca kutbah
Lelagone dhandanggendhis
Swara arum ngumandhang cengkok palaran
Selalu mempelajari syariat
Intinya tak diketahui
Dalil jalan ijmak
Tidak paham akan kias
Mereka hanya terlena
Berbondong-bondong ke masjid agung
Ketika membaca kutbah Lagunya dandanggula
Suara indah mengumandangkan palaran
24. Lamun sira paksa nulad
Tuladhane Kangjeng Nabi
O, ngger kadohan panjangkah
Wateke tan beteh kaki
Rehne ta sira Jawi
Sathithhik bae wus cukup
Aja guru aleman
Nelad kas ngepleki pekih
Lamun pengkuh pangangkah yekti karamat
Andaikan kamu harus meniru
Teladan kanjeng nabi
O, anakku terlalu jauh langkahmu
Kiranya tak tahan, anakku
Karena kamu orang Jawa
Sedikit saja sudah cukup
Jangan suka disanjung
Berhasrat meniru fikih
Jika kuat cita-citamu tentu mendapat rahmat
25. Nanging enak ngupa boga
Rehne ta tinitah langip
Apa ta suwiteng nata
Tani tanapi agrami
Mangkono mungguh mami
Padune wong dahat cubluk
Durung wruh cara Arab
Jawaku bae tan ngenting
Parendene paripeksa mulang putra
Tapi enak mencari nafkah
Karena ditakdirkan sebagai makhluk lemah
Apakah mengabdi raja
Bertani dan berdagang
Begitu menurut hematku
Karena aku orang bodoh
Belum paham bahasa Arab
Bahasa Jawaku saja belum memadai
Tetapi memaksa diri mengajari anak
26. Saking duk maksih taruna
Sadhela wus anglakoni
Aberag marang agama
Maguru anggering kaji
Sawadine tyas mami
Banget wedine ing besuk
Pranata ngakir jaman
Tan tutug kaselak ngabdi
Nora kober sembayang gya tinimbalan
Sejak masih muda
Walau sebentar telah mengalami
Mempelajari agama
Berguru menurut aturan haji
Sebenarnya rahasia hatiku
Sangat takut kelak kemudian
Aturan di akhir jaman
Belum sampai mengabdikan diri
Tak sempat sembayang telah dipanggil
27. Marang ingkang asung pangan
Yen kasuwen den dukani
Abubrah bawur tyas ingwang
Lir kiyamat saben hari
Bot Allah apa Gusti
Tambuh-tambuh solah ingsun
Lawas-lawas anggraita
Rehne ta suta priyayi
Yen meminta dadi kaum temah nistha
Kepada yang memberi makan
Bila terlalu lama dimurkai
Kacau-balau hatiku
Bagaikan kiamat setiap hari
Berat Tuhan ataukah Raja
Ragu-ragu tindakanku
Lama-lama terpikirkan
Karena anak bangsawan
Bila ingin menjadi juru doa tak mungkin
28. Tuwin ketib suragama
Pan ingsun nora winaris
Angur baya ngantepana
Pranatan wajibing urip
Lampahan angluluri
Aluraning pra luluhur
Kuna kumunanira
Kongsi tumekeng samangkin
Kikisane tan liyan amung ngupa boga
Dan bila menjadi khotib
Aku tidak mewarisinya
Lebih baik sungguh sungguh
mengikuti aturan wajib bagi orang hidup
Menjalankan jejak leluhur
Alurnya para leluhur
Jaman dahulu
Sampai sekarang ini
Tidak lain hanya mencari nafkah
29. Bonggan kang tan mrelokena
Mungguh ugering ngaurip
Uripe lan tri prakara
Wirya, arta, tri winasis
Kalamun kongsi sepi
Saka wilangan tetelu
Telas tilasing janma
Aji godhong jati aking
Temah papa papariman ngulandara
Salahnya sendiri yang tak peduli
Akan aturan hidup
Hidup berlandasan tiga perkara
Luhur, harta dan pandai
Bila sampa tidak memiliki
Dari bilangan tiga itu Habislah arti manusianya
Lebih berharga daun jati yang kering
Akhirnya sengsaranya seperti pengemis Sengsara mengembara
30. Kang wus waspada ing patrap
Mangayut ayat winasis
Wasana wosing jiwangga
Melok tanpa aling-aling
Kang ngalingi kaliling
Wenganing rasa tumlawung
Kekese saliring jaman
Angelangut tanpa tepi
Yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma
Yang telah waspada terhadap tingkah
Menghayati aturan bijak
Akhirnya inti kehidupan
Tampak nyata tanpa tirai
Yang menutupi tersingkap
Terbukanya rasa yang jauh
Tampak seluruh masa
Jauh tanpa batas
Disebut bertapa atas tapak Hyang Sukma
31. Mangkono janma utama
Tuman tumanem ing sepi
Ing saben dina rikala mangsa
Mnangsah amamasuh budi
Lahire den tetepi
Ing reh kasatriyanipun
Susila anoraga
Wignya met tyasing sasami
Yeku aran wong barek berag agama
Begitulan manusia utama
Suka berpendam alam kesepian
Dalam setiap saat masa
Mengasah dan membersihkan budi Memenuhi keadaannya
Sebagai manusia kesatria
Sopan dan ramah tamah
Pandai mengambil hati sesama
Yaitu disebut orang mahir bidang agama
32. Ing jaman mengko pan ora
Arahe para taruni
Yen antuk tuduh kang nyata
Nora pisan den lakoni
Banjur njujurken kapti
Kakekne arsa winuruk
Ngandelken gurumitra
Pandhitane praja sidik
Tur wus manggon pamucunge mring makripat
Pada jaman kini tidak demikian
Arah gerak para muda
Bila mendapat petunjuk nyata
Tidak pernah dijalankan
Kemudian menruut kemauannya sendiri
Kakeknya akan diajari
Mengandalkan kawan guru
Pendeta negara yang pandai
Telah tinggal dan sampai pada makrifat
TEMBANG POCUNG
33. Ngelmu iku
Kalakone kanthi laku
Lekase lawan kas
Tegese kas nyantosani
Setya budya pangekese dur angkara
Ilmu adalah
Dijalankan dengan perbuatan
Dimulai dengan kemauan
Kemauan adalah penguat
Budi setia penghancur kemurkaan
34. Angkara gung
Neng angga aggung gumulung
Gegolonganira
Triloka lekere kongsi
Yen den umbar ambabar dadi rubeda
Angkara yang besar
Dalam tubuh selalu menggelora
Golngannya
Sampai menguasai tiga dunia
Bila dibiarkan berkembang menjadi bahaya
35. Beda lamun
Kang wus sengsem reh ngasamun
Semune ngaksama
Sasamane bangsa sisip
Sarwa sareh saking mardi martatama
Lain bila
Yang telah tertarik pada aturan jiwa
Suka selalu memaafkan
Sesama orang yang salah
Serba sabar karena berusaha bersikap baik
36. Taman limut
Durgameng tyas kang weh limput
Karem ing karamat
Karana karoban ing sih
Sihing sukma ngrebda sahardi gengira
Tak berpenghalang
Hati jahat yang akan memberi kegelapan
Suka akan hormat
Karena tertutup oleh cinta kasih
Cinta kasih berkembang sebesar gunung
37. Yeku patut
Tinulad-tulad tinurut
Sapituduhira
Aja kaya jaman mangkin
Keh pra mudha mundhi diri lapal makna
Yaitu patut
Dicontoh-contoh diturut
Semua petunjuknya
Jangan seperti jaman kini
Banyak muda-mudi sombongkan rapal makna
38. Durung pecus
Kesusu kaselak besus
Amaknani rapal
Kaya sayid weton mesir
Pendak-pendhak mangendhak gunaning janma
Belum mampu
Terburu ingin lekas pandai
Mengartikan rapal
Bagai sayid dari Mesir
Sering meremehkan kemampuan orang lain.
39. Kang kadyeku
Kalebu wong ngaku-aku
Akale alangka
Elok jawane den mohi
Paksa ngangkah langkah met kawruh ing Mekah
Yang seperti itu
Termasuk orang yang mengaku-aku
Pikirannya tidak masuk akal
Aneh tak mengakui ke-jawaannya
Memaksa ingin mencari ilmu ke Mekah
40. Nora weruh
Rosing rasa kang rinuruh
Lumeketing angga
Anggere padha marsudi
Kana-kene kaanane nora beda
Tidak tahu
Inti sesuatu yang dicari
Yang melekat di badan
Asal semua mau berusaha
Sana-sini tak berbeda keadaannya
41. Uger lugu
Den ta mrih pralebdeng kalbu
Yen kabul kabuka
Ing drajad kajating urip
Kaya kang wus winahyeng sekar Srinata
Asal lugas
Dalam minat mingkatkan hati
Bila terkabul terbuka
Dalam derajat cita-cita hidup
Seperti telah diwahyukan dalam syair sinom
42. Basa ngelmu
Mupakate lan panemu
Pasahe lan tapa
Yen satriya tanah Jawi
Kuna-kuna kang ginilut tri-prakara
Yang disebut ilmu
Mufakat dengan mendapat
Mempan dengan bertapa
Bila kesatria tanah Jawa
Sejak dahulu yang dipelajari tiga hal
43. Lila lamun
Kelangan nora gegetun
Trima yen kataman
Sakserik sameng dumadi
Tri legawa nalangsa srah ing Bathara
Rela bila
Kehilangan tidak menyesal
Menerima bila tertimpa
Kedengkian dari orang lain
Ketiga, iklas berserah diri kepada Tuhan
44. Bathara Gung
Inguger 'graning jajantung
Jenek Hyang Wisesa
Saka pasemeden suci
Nora kaya si mudha mudhar angkara
Dewa yang agung
Ditempatkan di dalam hati
Betah Hyang Wisesa
Tempat peristirahatan suci
Tidak seperti si muda yang menyebar kemurkaan
45. Nora uwus
Kareme anguwus-uwus
Uwose tan ana
Mung janjine muring-muring
Kaya buta buteng betah nganiaya
Tidak kunjung berhenti
Suka mencaci-maki
Isinya tidak ada
Hanya asal marah-marah
Bagai raksasa yang suka menganiaya
46. Sakeh luput
Ing angga tansah linimput
Linimpat ing sabda
Narka lan ana udani
Lumuh ala ardane ginawe gada
Semua kesalahan
Dalam diri selalu ditutupi
Ditutupi dengan kata-kata
Mengira tak ada yang tahu
Bila dihina kemarahannya dijadikan senjata
47. Durung punjul
Ing kawruh kaselak jukul
Kaseselan hawa
Cepet kapepetan pamrih
Tangeh nedya anggambuh mring Hyang Wisesa
Belum pandai
Dalam ilmu terburu lebih
Dijejali hawa nafsu
Penuh ditutupi pamrih
Tak mungkin mendekat Hyang Wisesa.
0 komentar:
Posting Komentar