SERAT WEDHATAMA BAG. 1

on Rabu, 06 Mei 2009

SERAT WEDHATAMA
Bagian-1

TEMBANG PANGKUR

1. Mingkar mingkuring angkara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta
Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap ing tanah Jawa
Agama ageming aji

Menghindarkan diri dari angkara
Bila akan mendidik putra
Dikemas dalam keindahan syair
Dihias agar tampak indah
Agar tujuan ilmu luhur ini tercapai Kenyataannya, di tanah Jawa Agama dianut raja

2. Jinejer neng Wedhatama
Mrih tan kemba kembenganing pambudi
Mangka nadyan tuwa pikun
Yen tan mikani rasa
Yekti sepi asepa lir sepah samun
Samangsane pasamuan
Gonyak-ganyuk nglelingsemi

Diuraikan dalam Wedhatama
Agar tidak mengendurkan budi daya
Pada hal meski tua renta
Bila tak memahami perasaan
Sama sekali tak berguna
Misalnya dalam pertemuan
Canggung memalukan

3. Nggugu karsane priyangga
Nora nganggo paparah lamun angling
Lumuh ingaran balilu
Uger guru aleman
Nanging janma ingkang wus waspadeng semu
Sinamun ing samudana
Sesadon ingadu manis

Menuruti keinginan pribadi
Bila berbicara tanpa dipikir lebih dahulu 
Tak mau disebut bodoh
Asal dipuji dan disanjung 
Tetapi manusia telah paham akan pertanda 
Yang ditutupi dengan kepura-puraan 
Ditampilkan dengan manis

4. Si pengung ora nglegewa
Sangsayarda denira cacariwis
Ngandhar-andhar angendhukur
Kandhane nora kaprah
Saya elok alangka longkanganipun
Si wasis waskitha ngalah
Ngalingi marang si pingging

Si bodoh tidak menyadari
Bicaranya semakin menjadi-jadi
Melantur-lantur semakin jauh
Ucapannya tidak masuk akal
Semakin aneh dan jauh dari kenyataan
Si pandai dan waspada mengalah
Menutupi kekurangan si bodoh

5. Mangkono ngelmu kang nyata
Sanyatane mung weh reseping ati
Bungah ingaran cubluk
Sukeng tyas yen den ina
Nora kaya si punggung anggung gumunggung
Agungan sadina-dina
Aja mangkono wong urip

Begitulah ilmu yang nyata 
Sesungguhnya hanya memberi kesejukan 
Bangga dikatakan bodoh Senang hatinya bila dihina
Tidak seperti si bodoh yang besar kepala 
Minta dipuji setiap hari 
Orang hidup jangan begitulah

6. Uripe sapisan rusak
Nora mulur nalare ting saluwir
Kadi ta guwa kang sirung
Sinerang ing maruta
Gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung
Pindha padhane si mudha
Prandene paksa kumaki

Hidupnya semakin rusak 
Nalarnya tidak berkembang dan compang-camping 
Seperti gua yang gelap 
Diterpa angin badai 
Menggeram, mengaung, gemuruh 
Sama siperti si muda
Meski begitu ia tetap sombong

7. Kikisane mung sapala
Palayune ngendelken yayah-wibi
Bangkit tur bangsaning luhur
Lah iya ingkang rama
Balik sira sasrawungan bae durung
Mring atining tata krama
Nggon-anggon agama suci
Kemampuannya sangat kecil

Geraknya bergantung kepada ayah-ibu 
Terpandang dan luhur. I
tu kan orang tuanya 
Sedangkan kamu belum mengenal 
Artinya sopan-santun 
Yang merupakan ajaran agama

8. Socane jiwangganira
Jer katara lamun pocapan pasthi
Lumuh asor kudu unggul
Sumengah sosongaran
Yen mangkono kena ingaran katungkul
Karem ing reh kaprawiran
Nora enak iku kaki

Sifat-sifat dirimu Tampak dalam tutur-bicara 
Tak mau mengalah, harus selalu menang 
Congkak penuh kesombongan 
Sikap seperti itu salah 
Gila kemenangan Itu tak baik, anakku


9. Kekerane ngelmu karang
Kakarangan saking bangsaning gaib
Iku boreh paminipun
Tan rumasuk ing jasad
Amung aneng sajabaning daging kulup
Yen kapengkok pancabaya
Ubayane mbalenjani

Yang termasuk ilmu takhayul
Pesona yang berasal dari hal-hal gaib 
Ibarat bedak Tidak meresap ke dalam tubuh 
Hanya ada berada di luar daging, anakku
Jika tertimpa mara bahaya
Pasti akan mengingkari

10. Marma ing sabisa-bisa
Bebasane muriha tyas basuki
Puruhita kang patut
Lan traping angganira
Ana uga angger-ugering keprabun
Abon-aboning panembah
Kang kambah ing siyang ratri

Maka sedapat mungkin Usahakan berhati baik
Mengabdilah dengan baik
Sesuai dengan kemampuanmu
Juga tata-cara kenegaraan
Tata-cara berbakti
Yang berlaku sepanjang waktu

11. Iku kaki takokena
Marang para sarjana kang martapi
Mring tapaking tepa tulus
Kawawa nahen hawa
Wruhanira mungguh sanyataning ngelmu
Tan mesthi neng janma wredha
Tuwin muda sudra kaki

Bertanyalah anakku 
Kepada para pendeta yang bertirakat 
Kepada segala teladan yang baik 
Mampu menahan hawa nafsu  
Pengetahuanmu akan kenyataan ilmu 
Tidak hanya terhadap orang tua-tua
 Dan orang muda dan hina anakkku 

12. Sapantuk wahyuning Allah
Gya dumilah mangulah ngelmu bangkit
Bangkit mikat reh mangukut
Kukutaning jiwangga
Yen mangkono kena sinebut wong sepuh
Liring sepuh sepi hawa
Awas roroning atunggal

Barangsiapa mendapat wahyu 
Tuhan Akan cepat menguasai ilmu
 Bangkit merebut kekuasaan 
Atas kesempurnaan dirinya 
Bila demikian, ia dapat disebut orang tua
 Artinya sepi dari kemurkaan
Memahami dwi-tunggal

13. Tan samar pamoring sukma
Sinukmaya winahya ing ngasepi
Sinimpen telenging kalbu
Pambukaning warana
Tarlen saking liyep layaping ngaluyup
Pindha pesating supena
Sumusiping rasa jati

Tidak bingung kepada perpaduan sukma 
Diresapkan dan dihayati di kala sepi 
Disimpan di dalam hati 
Pembuka tirai itu Tak lain antara sadar dan tidak 
Bagai kilasan mimpi 
Menyusupnya rasa sejati

14. Sajatine kang mangkana
Wus kakenan nugrahaning Hyang Widhi
Bali alaming asuwung
Tan karem karameyan
Ingkang sipat wisesa-winisesa wus
Mulih mula-mulanira
Mulane wong anom sami.

Sesungguhnya yang demikian itu
Telah mendapat anugerah Tuhan
Kembali ke alam kosong
Tak suka pada keramaian
Yang bersifat kuasa-menguasai
Telah memilih kembali ke asal
Demikianlah, anak muda
TEMBANG SINOM
15. Nuladha laku utama
Tumrape wong tanah Jawi
Wong agung ing Ngeksiganda
Panembahan Senopati
Kapati amarsudi
Sudane hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amamangun karyenak tyasing sasama

Contohlah tingkah laku yang terbaik 
Untuk kalangan orang di tanah Jawa
 Orang mulia dari Mataram Panembahan Senapati
Beliau sangat tekun Mengurangi hawa dan nafsu 
Dengan jalan bertapabrata 
Di siang dan malam hari 
Membangun kebahagian hati sesama

16. Samangsane pasamuwan
Mamangun marta martani
Sinambi ing saben mangsa
Kala-kalaning ngasepi
Lelana teka-teki
Nggayuh geyonganing kayun
Kayungyun eninging tyas
Sanityasa pinrihatin
Pungguh panggah cegah dhahar lawan guling

Di setiap pertemuan 
Menciptakan kebahagiaan merata 
Sambil di setiap saat
Waktu-waktu yang sepi
Berkelana sambil bertapa
Demi mencapai cita-cita
Terpendam di lubuk hati Selalu berprihatin 
Berpegang teguh mencegah makan dan tidur

17. Saben mendra saking wisma
Lelana laladan sepi
Ngisep sepuhing supana
Mrih pana pranaweng kapti
Tis-tising tyas marsudi
Mardawaning budya tulus
Mesu reh kasudarman
Neng tepining jalanidhi
Sruning brata kataman wahyu dyatmika

Setiap pergi meninggalkan istana
Pergi ke tempat sepi 
Menyerap berbagai ilmu keutamaan 
Agar paham dan jelas yang dituju 
Maksud hati mencapai
Kehalusan budi yang tulus
Mempelajari ilmu tua 
Di tepi samudera 
Dari ketekunannya didapat wahyu yang baik

18. Wikan wengkoning samodra
Kederan wus den ideri
Kinemat kamot ing driya
Rinegem sagegem dadi
Dumadya angratoni
Neng Kangjeng Ratu Kidul
Ndedel ngayun nggegana
Umara marek maripih
Sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda

Paham tepi samudera 
Seluruhnya telah dikitari 
Disimpan dalam pikiran 
Digenggam sekali genggam 
Menguasai Kanjeng Ratu Selatan 
Terbang tinggi ke angkasa 
Datang dengan mengendap-endap 
Kalah wibawa dengan yang Mulia Dari Mataram

19. Dahat denira aminta
Supeket pangkat kanthi
Jroning alam palimunan
Ing paseban saben sepi
Sumanggem anyanggemi
Ing karsa kang wus tinamtu
Pamrihe mung aminta
Supangate teki-teki
Nora ketang teken janggut suku jaja

Dia minta dengan sangat 
Agar akrab dan dijadikan pengikut 
Dalam alam gaib 
Pada waktu berkelana di alam sepi 
Siap menyanggupi Kehendak yang telah dimaksud 
Bermaksud meminta 
Restu dari pertapa
Meski harus sampai merayap (merangkak) 

20. Prajanjine abipraya
Saturun-turune wuri
Mangkono trahing awirya
Yen amasah mesu budi
Dumadya glis dumugi
Iya ing sakarsanipun
Wong Agung Ngeksiganda
Nugrahane prapteng mangkin
Trah tumerah darahe padha wibawa

PerJanjian bertujuan baik 
Untuk anak cucu di kemudian hari Demikian keturunan raja 
Bila mencari ilmu kesempurnaan 
Akhirnya akan segera tercapai 
Apa yang diinginkan
Yang Mulia dari Mataram 
Anugerahnya segera tiba Semua keturunannya berpangkat tinggi

21. Ambawani tanah Jawa
Kang padha jemuneng aji
Satriya dibya sumbaga
Tan liyan trahing Senopati
Pan iku pantes ugi
Tinulad labetanipun
Ing sakuwasanira
Enake lan jaman mangkin
Sayektine tan bisa ngepleki kuna

Menguasai tanah Jawa
Semua menjadi raja
Kstaria pandai dan tampan
Tak lain keturunan Senapati
Itulah pantas pula
Dicontoh perjuangannya
Sesuai kemampuannya
Kebahagiaan di masa depan
Sesungguhnya tak dapat meniru jaman kuna

22. Lowung kalamun tinimbang
Ngaurip tanpa prihatin
Nanging ta ing jaman mangkya
Pra mudha kang den karema
Manulad nelad nabi
Nayakengrat gusti rasul
Anggung ginawa umbag
Saben seba mampir masjid
Ngajab-ajab mukjijat tibaning drajat

Itu lebih baik daripada Hidup tanpa prihatin 
Namun di jaman kini 
Yang disukai anak muda 
Meniru-niru nabi
Utusan Tuhan adalah rasul
Selalu disombongkan 
Setiap menghadap, singgah ke masjid
Mengharap mukjizat kejatuhan derajat

23. Anggung anggubel sarengat
Saringane tan den weruhi
Dalil dalaning ijemak
Kiyase nora mikani
Katungkul nungkul sami
Bengkrakan neng masjid agung
Kalamun maca kutbah
Lelagone dhandanggendhis
Swara arum ngumandhang cengkok palaran

Selalu mempelajari syariat 
Intinya tak diketahui
 Dalil jalan ijmak
Tidak paham akan kias 
Mereka hanya terlena 
Berbondong-bondong ke masjid agung 
Ketika membaca kutbah Lagunya dandanggula 
Suara indah mengumandangkan palaran

24. Lamun sira paksa nulad
Tuladhane Kangjeng Nabi
O, ngger kadohan panjangkah
Wateke tan beteh kaki
Rehne ta sira Jawi
Sathithhik bae wus cukup
Aja guru aleman
Nelad kas ngepleki pekih
Lamun pengkuh pangangkah yekti karamat

Andaikan kamu harus meniru
Teladan kanjeng nabi
O, anakku terlalu jauh langkahmu
Kiranya tak tahan, anakku
Karena kamu orang Jawa
Sedikit saja sudah cukup
Jangan suka disanjung 
Berhasrat meniru fikih 
Jika kuat cita-citamu tentu mendapat rahmat

25. Nanging enak ngupa boga
Rehne ta tinitah langip
Apa ta suwiteng nata
Tani tanapi agrami
Mangkono mungguh mami
Padune wong dahat cubluk
Durung wruh cara Arab
Jawaku bae tan ngenting
Parendene paripeksa mulang putra

Tapi enak mencari nafkah 
Karena ditakdirkan sebagai makhluk lemah 
Apakah mengabdi raja 
Bertani dan berdagang 
Begitu menurut hematku 
Karena aku orang bodoh 
Belum paham bahasa Arab 
Bahasa Jawaku saja belum memadai 
Tetapi memaksa diri mengajari anak

26. Saking duk maksih taruna
Sadhela wus anglakoni
Aberag marang agama
Maguru anggering kaji
Sawadine tyas mami
Banget wedine ing besuk
Pranata ngakir jaman
Tan tutug kaselak ngabdi
Nora kober sembayang gya tinimbalan

Sejak masih muda
Walau sebentar telah mengalami
Mempelajari agama
Berguru menurut aturan haji
Sebenarnya rahasia hatiku
Sangat takut kelak kemudian
Aturan di akhir jaman 
Belum sampai mengabdikan diri 
Tak sempat sembayang telah dipanggil

27. Marang ingkang asung pangan
Yen kasuwen den dukani
Abubrah bawur tyas ingwang
Lir kiyamat saben hari
Bot Allah apa Gusti
Tambuh-tambuh solah ingsun
Lawas-lawas anggraita
Rehne ta suta priyayi
Yen meminta dadi kaum temah nistha

Kepada yang memberi makan
Bila terlalu lama dimurkai 
Kacau-balau hatiku 
Bagaikan kiamat setiap hari 
Berat Tuhan ataukah Raja 
Ragu-ragu tindakanku
Lama-lama terpikirkan
 Karena anak bangsawan 
Bila ingin menjadi juru doa tak mungkin

28. Tuwin ketib suragama
Pan ingsun nora winaris
Angur baya ngantepana
Pranatan wajibing urip
Lampahan angluluri
Aluraning pra luluhur
Kuna kumunanira
Kongsi tumekeng samangkin
Kikisane tan liyan amung ngupa boga

Dan bila menjadi khotib 
Aku tidak mewarisinya
Lebih baik sungguh sungguh
 mengikuti aturan wajib bagi orang hidup 
Menjalankan jejak leluhur 
Alurnya para leluhur 
Jaman dahulu
Sampai sekarang ini 
Tidak lain hanya mencari nafkah


29. Bonggan kang tan mrelokena
Mungguh ugering ngaurip
Uripe lan tri prakara
Wirya, arta, tri winasis
Kalamun kongsi sepi
Saka wilangan tetelu
Telas tilasing janma
Aji godhong jati aking
Temah papa papariman ngulandara

Salahnya sendiri yang tak peduli
Akan aturan hidup 
Hidup berlandasan tiga perkara 
Luhur, harta dan pandai 
Bila sampa tidak memiliki 
Dari bilangan tiga itu Habislah arti manusianya 
Lebih berharga daun jati yang kering 
Akhirnya sengsaranya seperti pengemis Sengsara mengembara


30. Kang wus waspada ing patrap
Mangayut ayat winasis
Wasana wosing jiwangga
Melok tanpa aling-aling
Kang ngalingi kaliling
Wenganing rasa tumlawung
Kekese saliring jaman
Angelangut tanpa tepi
Yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma

Yang telah waspada terhadap tingkah
Menghayati aturan bijak
Akhirnya inti kehidupan
Tampak nyata tanpa tirai
Yang menutupi tersingkap
Terbukanya rasa yang jauh
Tampak seluruh masa
Jauh tanpa batas
Disebut bertapa atas tapak Hyang Sukma

31. Mangkono janma utama
Tuman tumanem ing sepi
Ing saben dina rikala mangsa
Mnangsah amamasuh budi
Lahire den tetepi
Ing reh kasatriyanipun
Susila anoraga
Wignya met tyasing sasami
Yeku aran wong barek berag agama

Begitulan manusia utama
Suka berpendam alam kesepian
Dalam setiap saat masa 
Mengasah dan membersihkan budi Memenuhi keadaannya 
Sebagai manusia kesatria 
Sopan dan ramah tamah 
Pandai mengambil hati sesama
 Yaitu disebut orang mahir bidang agama


32. Ing jaman mengko pan ora
Arahe para taruni
Yen antuk tuduh kang nyata
Nora pisan den lakoni
Banjur njujurken kapti
Kakekne arsa winuruk
Ngandelken gurumitra
Pandhitane praja sidik
Tur wus manggon pamucunge mring makripat
Pada jaman kini tidak demikian
Arah gerak para muda 
Bila mendapat petunjuk nyata 
Tidak pernah dijalankan 
Kemudian menruut kemauannya sendiri
Kakeknya akan diajari 
Mengandalkan kawan guru 
Pendeta negara yang pandai
Telah tinggal dan sampai pada makrifat

TEMBANG POCUNG
33. Ngelmu iku
Kalakone kanthi laku
Lekase lawan kas
Tegese kas nyantosani
Setya budya pangekese dur angkara

Ilmu adalah
Dijalankan dengan perbuatan
Dimulai dengan kemauan
Kemauan adalah penguat
Budi setia penghancur kemurkaan
 
34. Angkara gung
Neng angga aggung gumulung
Gegolonganira
Triloka lekere kongsi
Yen den umbar ambabar dadi rubeda

Angkara yang besar
Dalam tubuh selalu menggelora
Golngannya
Sampai menguasai tiga dunia
Bila dibiarkan berkembang menjadi bahaya

35. Beda lamun
Kang wus sengsem reh ngasamun
Semune ngaksama
Sasamane bangsa sisip
Sarwa sareh saking mardi martatama

Lain bila
Yang telah tertarik pada aturan jiwa
Suka selalu memaafkan
Sesama orang yang salah
Serba sabar karena berusaha bersikap baik

36. Taman limut
Durgameng tyas kang weh limput
Karem ing karamat
Karana karoban ing sih
Sihing sukma ngrebda sahardi gengira

Tak berpenghalang
Hati jahat yang akan memberi kegelapan
Suka akan hormat
Karena tertutup oleh cinta kasih
Cinta kasih berkembang sebesar gunung

37. Yeku patut
Tinulad-tulad tinurut
Sapituduhira
Aja kaya jaman mangkin
Keh pra mudha mundhi diri lapal makna

Yaitu patut
Dicontoh-contoh diturut
Semua petunjuknya
Jangan seperti jaman kini
Banyak muda-mudi sombongkan rapal makna

38. Durung pecus
Kesusu kaselak besus
Amaknani rapal
Kaya sayid weton mesir
Pendak-pendhak mangendhak gunaning janma

Belum mampu
Terburu ingin lekas pandai
Mengartikan rapal
Bagai sayid dari Mesir
Sering meremehkan kemampuan orang lain.
39. Kang kadyeku
Kalebu wong ngaku-aku
Akale alangka
Elok jawane den mohi
Paksa ngangkah langkah met kawruh ing Mekah

Yang seperti itu
Termasuk orang yang mengaku-aku
Pikirannya tidak masuk akal
Aneh tak mengakui ke-jawaannya
Memaksa ingin mencari ilmu ke Mekah

40. Nora weruh
Rosing rasa kang rinuruh
Lumeketing angga
Anggere padha marsudi
Kana-kene kaanane nora beda

Tidak tahu
Inti sesuatu yang dicari
Yang melekat di badan
Asal semua mau berusaha
Sana-sini tak berbeda keadaannya

41. Uger lugu
Den ta mrih pralebdeng kalbu
Yen kabul kabuka
Ing drajad kajating urip
Kaya kang wus winahyeng sekar Srinata

Asal lugas
Dalam minat mingkatkan hati
Bila terkabul terbuka
Dalam derajat cita-cita hidup
Seperti telah diwahyukan dalam syair sinom

42. Basa ngelmu
Mupakate lan panemu
Pasahe lan tapa
Yen satriya tanah Jawi
Kuna-kuna kang ginilut tri-prakara

Yang disebut ilmu
Mufakat dengan mendapat
Mempan dengan bertapa
Bila kesatria tanah Jawa
Sejak dahulu yang dipelajari tiga hal

43. Lila lamun
Kelangan nora gegetun
Trima yen kataman
Sakserik sameng dumadi
Tri legawa nalangsa srah ing Bathara

Rela bila
Kehilangan tidak menyesal
Menerima bila tertimpa
Kedengkian dari orang lain
Ketiga, iklas berserah diri kepada Tuhan

44. Bathara Gung
Inguger 'graning jajantung
Jenek Hyang Wisesa
Saka pasemeden suci
Nora kaya si mudha mudhar angkara

Dewa yang agung
Ditempatkan di dalam hati
Betah Hyang Wisesa
Tempat peristirahatan suci
Tidak seperti si muda yang menyebar kemurkaan

45. Nora uwus
Kareme anguwus-uwus
Uwose tan ana
Mung janjine muring-muring
Kaya buta buteng betah nganiaya

Tidak kunjung berhenti
Suka mencaci-maki
Isinya tidak ada
Hanya asal marah-marah
Bagai raksasa yang suka menganiaya

46. Sakeh luput
Ing angga tansah linimput
Linimpat ing sabda
Narka lan ana udani
Lumuh ala ardane ginawe gada

Semua kesalahan
Dalam diri selalu ditutupi
Ditutupi dengan kata-kata
Mengira tak ada yang tahu
Bila dihina kemarahannya dijadikan senjata

47. Durung punjul
Ing kawruh kaselak jukul
Kaseselan hawa
Cepet kapepetan pamrih
Tangeh nedya anggambuh mring Hyang Wisesa

Belum pandai
Dalam ilmu terburu lebih
Dijejali hawa nafsu
Penuh ditutupi pamrih
Tak mungkin mendekat Hyang Wisesa.


0 komentar: